مرور کلی بر تاریخ گذاری به روش لومینسانس در باستان شناسی، انسان شناسی و ژئو آرکئولوژی

Luminescence dating in archaeology, anthropology, and geoarchaeology: an overview

کتاب حاضر توسط انتشارات اشپرینگر در سال 2013 به چاپ رسیده است. همان طور که از عنوان کتاب پیداست، روش گاه نگاری لومینسانس به آن سطح از تکامل رسیده است که در رشته های مختلفی همچون باستان شناسی، جغرافیا، انسان شناسی و علوم مربوط به زمین شناسی کاربرد فراوانی دارد. روش مزبور، پتانسیل لازم برای مطالعه‏ی طیف های به دست آمده از ذرات مواد و تحلیل آن ها را به طور قابل ملاحظه ای افزایش داده است. این مجلد در هشت بخش تدوین شده که خلاصه ی آن به شرح زیر است.
بخش اول به معرفی لومینسانس و اولین کاربردهای آن پرداخته است.
بخش دوم نحوه تاریخ گذاری و محدوده ی کاربردی به روش لومینسانس و نیز تکنیک های مختلف استفاده از آن را به منظور بررسی ذرات تشریح نموده، و موارد پیشرفت و توسعه ی این روش را در سال های اخیر بر شمرده است.
بخش سوم میزان دوز هر یک از امواج آلفا، بتا و گاما را پس از فروپاشی هسته های اورانیوم، توریوم و پتاسیم، در روش تاریخ گذاری لومینسانس توضیح می دهد.
بخش چهارم به شرح چگونگی تاریخ گذاری لومینسانس در اشیای باستانی پرداخته، و قدمت سفال های تاریخی و دیگر مواد باستانی که تحت عملیات پخت قرار گرفته و نیز اشیای سنگی مورد بررسی قرار گرفته است. از دیگر موارد قابل بحث در این قسمت، کاربرد این روش بر روی سطوح اجسام، دیوارهای تاریخی و اشیایی همچون استخوان، ملات، آجر و سرباره ها نیز است.
بخش پنجم به شرح چگونگی استفاده از روش تست لومینسانس به منظور تشخیص آثار اصلی و باستانی از آثار جعلی می پردازد.
بخش ششم درباره ی تحقیقاتی است که در رابطه با روش تاریخ گذاری لومینسانس در حوزه ی ژئومورفولوژی و علوم ژئو آرکئولوژی در اروپا صورت گرفته است و اطلاعات ارزشمندی در رابطه با رسوبات ته نشین شده ی رودخانه ای و کوهرفت به دست داده است و در ادامه روش های حصول اطمینان از صحت و دقت در فرآیند تاریخ گذاری رسوبات بررسی شده است.
بخش هفتم در مورد تأثیر برخورد شهاب سنگ با زمین و موج ایجاد شده توسط آن، فشار و گرمایی که به واسطه ی آن در سطح رسوبات ایجاد می شود، توضیح داده و اذعان دارد که این پدیده به محققین، قابلیت تاریخ گذاری به روش لومینسانس را می دهد.
در بخش آخر با عنوان نتایج، به مزایای استفاده از این روش در علوم مختلف اشاره شده است و تأکید بر آن است که هدف از ادامه ی تحقیقات پیرامون این روش و توسعه ی آن، به منظور به حداقل رساندن خطاهای اندازه گیری و رسیدن به دقت بالاتر در محاسبات است.

نوشته ی: نازنین شریفان

کتابشناسی:

Liritzis, I., Singhvi, A. K., & James, K. (2013). Luminescence dating in archaeology, anthropology, and geoarchaeology: an overview. Heidelberg, Germany: Springer.

کاربردهای شیمی تجزیه در علوم باستان شناختی

Analytical Chemistry in Archaeology

هدف از تالیف این کتاب، معرفی کاربردهای شیمی تجزیه در باستان شناسی بوده و  مخاطبین آن دانشجویان مقاطع تکمیلی باستان شناسی می باشند که با تمامی زمینه های علوم شیمی و فیزیک مورد نیاز آشنا نبوده اما به انجام فرآیندهای آنالیزی و یا استفاده از نتایج چنین آزمایش هایی در مطالعات خود، نیاز دارند. این کتاب در سه بخش ارائه می شود. بخش اول تلاش دارد تا شیمی تجزیه را به دانشجویان باستان شناسی معرفی نماید بطوریکه بعضی از سئوالات باستان شناسی را که در این زمینه مطرح شده و حداقل در بخش هایی توسط شیمی تجزیه پاسخ داده شده اند را به تصویر کشیده و همچنین، بخش هایی از تاریخچه ی طولانی تعامل بین باستان شناسی و شیمی تجزیه را به ترتیب بیان نماید. علاوه بر آن، این بخش، شیمی را به صورت یک شاخه ی علمی معرفی کرده و مقدمه ی تاریخی کوتاهی در مورد هنر و دانش شیمی تجزیه ارائه می نماید.

بخش دوم شامل هفت فصل می باشد که هر کدام از این فصول، دسته ای از روش های آنالیزی را معرفی می کند که کاربردهای باستان شناسی داشته و بر اساس اصول علمی که بر آن استوار می باشند طبقه بندی شده اند (جذب/نشر نور مرئی، جذب مادون قرمز و ....). هر فصل اصول و دستگاه وری روش ها را با ذکر برخی از جزئیات، توصیف کرده و از ریاضیات، در جایی که استفاده از آن نقطه ی قوتی محسوب می شود بهره برده است. با این حال، بخش اعظم هر فصل به مرور کاربردهای روش مورد نظر در باستان شناسی اختصاص یافته است. اگرچه این مرور کاربردها جامع و کامل نمی باشد اما منابع مرتبط کافی در این زمینه وجود دارد که به خواننده ی علاقمند امکان می دهد که راه خود را در موضوع مورد علاقه اش با ژرفای کافی بیابد.  

به منظور اینکه دانشجویان مخاطب مورد نظر، مشتریان مطلع و یا به عبارت بهتر، کارآموزان تعلیم یافته ای بشوند در بخش پایانی، بعضی از پایه های علمی لازم برای درک اصول و تمرین مبانی شیمی تجزیه مدرن ارائه شده است. این علوم پایه به گونه ای ارائه شده اند که برای دانشجویان سایر شاخه های شیمی کاربردی، نظیر شیمی محیط زیست و یا شیمی جرم شناسی، نیز مفید بوده و حتی دانشجویان شیمی نیز به کاربردهای شیمی باستان شناسی علاقمند شوند.

فصول 10 و 11 مفاهیم پایه ای در شیمی، شامل نظریه ی اتمی و پیوند ملکولی را معرفی می کنند چراکه این مفاهیم برای درک اساس طیف سنجی لازم بوده و بعنوان مقدمه ای برای شیمی آلی محسوب می شوند. فصل 12 بعضی از اصول فیزیک، شامل حرکت موجی و برهم کنش امواج الکترومغناطیس با اجسام جامد، را مطرح می سازد. فصل 13 مقدمه ای در مورد مراحل عملی شیمی تجزیه، شامل چگونگی تهیه ی محلول های شاهد، چگونگی معیارگیری دستگاهها، و چگونگی محاسبه ی متغییرهای با اهمیت، نظیر حداقل میزان قابل تشخیص نمونه ی آزمایشی، و چگونگی تخمین خطای آزمایش، را مطرح می سازد. همچنین، قراردادهای تضمین کیفیت، و کارکرد ایمن خوب در آزمایشگاه نیز آورده شده اند.

در مورد این زمینه های پایه ای، کتاب نگرشی تاریخی به گسترش شاخه ی مورد نظر داشته و در جایی که ممکن باشد به انتشارات اصلی نیز ارجاع داده شده است. از ریاضیات مرتبط نیز در جایی که امید می رود به شفافیت موضوع کمک کند بهره گرفته شده است. این امر نه تنها به دانشجویان فرصت می دهد تا نگرش کمّی خود را به تحقیق مورد نظر گسترش دهند بلکه به خوانندگان نیز امکان می دهد تا قدردان زیبایی نهفته در ساختار علم باشند.

  کتاب شناسی:

پولارد، مارک، کاترین بت، بن استرن، و سوزان یانگ. (2007). کاربردهای شیمی تجزیه در علوم باستان شناختی. ترجمه مسعود باقرزاده کثیری، اسفند 1395. تبریز: دانشگاه هنر اسلامی تبریز.

لینک خرید آنلاین این کتاب

http://jra-tabriziau.ir/eshop_books.php?slc_lang=fa&sid=1

متالوگرافی و ریزساختار در فلزهای باستانی و تاریخی

Metallography and Microstructure of Ancient and Historic Metals

این مجلد که مقدمه‏ ای بر شناخت ساختار و مورفولوژی مواد فلزی باستانی و تاریخی محسوب می‏شود به قلم دیوید ای. اسکات، در سال 1991 نوشته و توسط موسسه ی حفاظت گتی به چاپ رسیده است. کتاب مزبور به طور جامع بسیاری از موضوعات و مسائل عملی مرتبط با آماده سازی نمونه، مانت کردن، پولیش کردن، اچ کردن و مطالعه ی میکروسکوپی از نمونه های فلزی را دربرداشته و گزارش هایی مبنی بر چگونگی تفسیر ساختاری فلزات را با کمک فازهایی که نمودارهای مربوطه نشان می دهند، شرح داده است.

کتاب شامل 18 بخش است که بخش اول آن با عنوان ماهیت فلز، ساختارهای کریستالی فلز را با طرح شماتیک آن‏ها بسط داده و نیز چگونگی اندازه گیری سختی فلزات و شناخت عیوبی از جمله واپیچیدگی و ایجاد گسستگی در لبه‏ ها را در این بخش می توان آموخت.

بخش دوم با نام ریزساختار فلزات باستانی، با توضیح دو روش ساخت این فلزات به صورت کارشده و ریخته گری، آغاز می گردد و با تفسیر عکس های میکروسکوپی هر کدام از این فلزات باستانی، روش های شناخت آن ها از یکدیگر را به تقضیل شرح می دهد.

بخش سوم با عنوان مواد دوفازی، مخاطب با ساختارهای یوتکتیک، یوتکتویید، پریتکتیک و به طور کلی ساختارهای مرکب بین فلزی و ساختارهای ناهمگنی که به خاطر افت دما در شکل گیری نهایی آن ها به وجود می آید و چگونگی انتقال جرم  به صورت ظهور "ساختار ویدمن اشتاتن"[1] آشنا می گردد، و برای هرکدام مثالی با طرح شماتیک و نیز نموداری برای درک بهتر موضوع تنظیم شده است.

بخش چهارم که ریزساختار قلع برنز نام دارد، به دلیل وجود برخی خصوصیات یافت شده در آلیاژهای مس و قلع و ترکیب آن‏ها که پدبدآورنده ی برنز است، اینطور نام گذاری شده و این خصوصیات قلع است که باعث می شود آلیاژ برنز تقویت گردد و در نتیجه موجب قوی و سخت شدن ساختار برنز قلع می گردد. در ادامه با ارائه ی تصاویر میکروسکوپی، اشیای برنزی نقاط مختلف دنیا مانند ایران، چین و غیره را مقایسه نموده که تفاوت های آن ها از روی بررسی شکل ریزساختاریشان کاملاً مشهود است.

بخش پنجم توضیحاتی در باب فولاد کربنی یا همان فولاد سخت شونده داده است که شامل یادداشت هایی مبنی بر عملیات حرارتی تأثیرگذار بر میزان کربن فولادها و به وجود آمدن فازهای مختلف در فولاد است. به طور مثال ساختار یک فولاد کم کربن را در دمای اتاق، بعد از عملیات حرارتی و بعد از سرد شدن با هم مقایسه نموده، ساختار مرزدانه ها و ریزدانه ها را به تصویر کشیده و در مثال ملموس دیگری اندازه ی ریزدانه های لبه ی برش یک چاقوی فولادی و اندازه ی دانه های درشت تر بدنه ی همان چاقو نشان داده شده که در ابعاد متفاوت هستند و مارتنزیت موجود در ساختار لبه را دلیل بر سخت و تیز بودن آن می داند.

بخش ششم به مارتنزیت موجود در فولادهای کم کربن اشاره نموده است. در تعریف، ساختار سختی که نتیجه سرد کردن سریع آستنیت با سرعت بالا است، فاز غیر تعادلی مارتنزیت نام دارد و این بخش از کتاب ناحیه ی فاز آستنیت و عملیات حرارتی را که مهم ترین مراحل تولید ابزارهای فولادی (فلزی) است، به طور خلاصه شرح می دهد و مطالبی پیرامون تأثیر درصد کربن و محیط سردکننده بر سختی و ریزساختار فولادهای ساده کربنی ارائه می دهد.

بخش هفتم برگشت دادن یا تمپر کردن مارتنزیت نام دارد، که در واقع این اصطلاح نشان دهنده ی چگونگی تغییرات در مقطع ریزساختارها و خواص مکانیکی یک نمونه ی شبه پایدار است که تحت استحاله هم دما گرفته است، و البته در شرایط دمایی که آستنیت باعث تغییر در شکل و اندازه ریزساختارها نمی شود و لازم به ذکر است که هر آستنیتی که باقی مانده باشد، ممکن است در این فرآیند تجزیه شود و به منظور مقایسه، انواع مارتنزیت فولادهای باستانی با تصاویر میکروسکوپی در این بخش ارائه شده است.

بخش هشتم با عنوان ساختار و خواص چدن، بحث را پیرامون مهارت فلزکاران چین باستان و سلسله های غربی در تولید چدن سفید کروی(کلوخه دار) آغاز می کند که تا به امروز نیز با روش های نوین تری ادامه یافته است. در این بخش توضیحاتی پیرامون آنیل کردن چدن ارائه می شود و تغییر در روند آن را سبب ایجاد گرافیت های کروی فشرده که درصد بیشتر آن را کربن تشکیل می دهد، می داند که نهایتاً منجر به دستیابی خواص مکانیکی مختلف مانند استحکام بیشتر و چکش خواری، می گردد. توضیح بیشتر اینکه چدن چکش‌خوار، به‌ شکل چدن سفید با ترکیب شیمیایی مناسب تهیه گردیده و تحت عملیات آنیل، از سمنتیت چدن سفید، گرافیت به صورت کروی با اشکال نامنظم جوانه زده و رشد می ‌یابد. لازم به ذکر است، از آنجا که برای تولید چدن سفید انجماد سریع لازم است بنابراین ضخامت قطعات چدن چکش‌ خوار محدود است.

بخش نهم ریزساختار خورده شده نام دارد. در این قسمت با مطالعه و بررسی اشیای فلزی باستانی که دچار خوردگی هستند، خاطر نشان می شود که محصولات خوردگی آن ها ناشی از زمان تولید و یا محیطی مدفون شده در آن است. بنابراین می توان گفت با استفاده از آزمایش های متالوگرافی که در رابطه با نمونه های کوچکی از محصولات خوردگی این فلزات انجام می شود، می توان اطلاعات بسیار ارزشمند و مستنداتی مفید به دست آورد.   

بخش دهم، میکروسکوپ با نور پلاریزان انعکاسی را شرح می دهد، که این نور برای بررسی نمونه های باستانی کاربرد فراوانی دارد. در میکروسکوپ های زمینه روشن به دلیل وجود نور غیرپلاریزان (غیر قطبی)، بسیاری از اجزای غیر فلزی، محصولات خوردگی، مواد معدنی، توده هایی که در فلزات به دلیل محیط تدفین به وجود آمده و غیره به صورت سایه های خاکستری به نظر می رسند، اما به وسیله ی نور پلاریزان (نور قطبی) و تجزیه و تحلیلی که به واسطه ی آن صورت می گیرد می توان تفکیک پذیری رنگی کاملی را بین فازهای معدنی فلزات باستان انجام داد.

بخش یازدهم دانه بندی در فلزات باستان نام دارد که یکی از جنبه های کمّی مفید در متالوگرافی را، اندازه گیری دانه بندی و فاصله ی بازوی دندریتی مواد فلزی مورد مطالعه می داند. در ادامه نوموگراف هایی برای اندازه ی دانه بندی بر اساس برآورد روش هیلیارد ارائه شده، که به طور کامل تفسیر گردیده و فوتومیکروگراف هایی از فولادهایی که به آن ها در دمای مشخص کربن اضافه شده و تصاویری از مراحل کار، برای تکمیل مطلب نشان داده شده است.

بخش دوازدهم، متالوگرافی فلزهای باستانی و مطالعه ی مقاطع صیقلی مواد فلزی را با استفاده از

یک میکروسکوپ نور انعکاسی و عبوری توضیح می دهد. در این بخش نویسنده مطالعات متالوگرافی را به عنوان ابزاری مهم جهت رسیدن به شناخت تکنولوژی ساخت جسم معرفی می کند، که می تواند پاسخ گوی سوالات مرمت گران در طول درمان یک شیء فلزی باشد.

بخش سیزدهم، با عنوان نمونه ی متالوگرافی از فلزات، محدودیت های برداشتن یک قطعه ی فلزی را به منظور نمونه برای انجام آزمایش های متالوگرافی شرح می دهد. هر چند گاهی ابعاد این نمونه ها از 1 میلیمتر مکعب هم کمتر است، ولی در هر صورت باید عملیات آماده سازی نمونه بر روی آن ها نیز انجام شود و در ادامه معیارهای یک نمونه ی مورد قبول را برشمرده و با توجه به ماهیت هر فلز ابزارهای مناسب و مورد استفاده برای نمونه برداری را ذکر کرده است.

بخش چهاردهم به چگونگی آماده سازی نمونه و مانت کردن می پردازد. در این بخش مباحثی پیرامون خشکاندن نمونه قبل از قرارگیری در قالب با قرار دادن در اتانول و یا استون، روش های صحیح ثابت نگه داشتن انواع قطعات فلزی کوچک و ورقه های فلزی نازک در رزین بیان شده است. به طور کلی در این بخش، نحوه ی جاسازی نمونه ها با طرح های شماتیک کاملاً نشان داده شده و برای نمونه های خیلی کوچک، که اغلب برای بررسی مقطع عرضی رنگ استفاده می شود، قالب های مستطیلی شکل را که نیمی از حجم آن ها با رزین پر می شود را معرفی می کند. همچنین مراحل پولیش نهایی را شرح می دهد و تأکید می کند که قبل از اجرای مرحله مانت تمامی پروسه آماده سازی باید توسط متالوگرافر و یا فرد مسئول مرور گردد.

بخش پانزدهم درباره ی ثبت نتایجی همچون شواهد تصویری به صورت عکاسی از ریزساختارهای فلزات با بزرگنمایی مناسب، ثبت دقیق اجزا و محصولات خوردگی حتی در رابطه با نمونه های مورد آزمایش سخن به میان رفته، چرا که ممکن است در زمان پولیش و اچ کردن حل شده و از بین بروند، بنابراین باید توسط نور پولاریزان مورد بررسی دقیق قرار گیرند تا محدوده ها و ترکیب مواد غیر فلزی در صورت وجود، آشکار گردد. بسته به نوع نمونه های مورد بررسی، طیف وسیعی از خصوصیاتی که تحت عملیات اچ کردن رؤیت می شود متغیر هستند. همچنین در این بخش چند مورد از راه های صحیح عملیات اچ کردن بیان شده است.

بخش شانزدهم مفهوم اچ کردن و محلول ها و مواد آن را تشریح نموده و اذعان دارد، اساس عملیات اچ کردن فروبردن سطح نمونه در محلولی است که در نقاط پرانرژی سطح نمونه چون مرزِ دانه ها و فازها ایجاد خوردگی نموده و در نتیجه ی آن دانه بندی فازها، اجزای ریزساختار، همگنی ریزساختار، پوشش، فصل مشترک ها، الگوی دندریتی، جدایش و تغییر فرم در آن آشکار می گردد. سپس مواد شیمیایی اسیدی و محلول خورنده ی اچ کردن را برای فلزهایی مانند آهن، فولاد، چدن، قلع، روی، آلیاژهای طلا، آلیاژهای سرب، آلیاژهای مس و لایه های اکسید شده ی آهن و آلیاژهای نقره معرفی می کند و در انتها نکاتی مبنی بر استفاده از معرف های رنگی اچ و اچانت های رنگی برای شناسایی فازهای مختلف آلیاژ مس ذکر شده است.

بخش هفدهم با نام رزین های مانت کردن، انواع رزین ها را برای مصارف مختلف مانت کردن همچون اپوکسی و پلی استر معرفی نموده است.

بخش هجدهم تست سختی است و نویسنده بیان می دارد که تست سختی مواد فلزی با مواد معدنی متفاوت است. از جمله قدیمی ترین روش های انجام تست سختی سنجی برای فلزات روش برینل است که در واقع نوعی آزمون سختی سنجی ایستایی است که مبنای آن فشردن یک ساچمه فولادی سخت بر سطح نمونه است. در ادامه نیز روش های راکول، نوپ و ویکرز را شرح می دهد.

مطالعات ریز ساختاری که بر روی تعداد کثیری از نمونه‏ های فلزی باستانی و تاریخی در آزمایشگاه انجام شده، در انتهای کتاب ضمیمه گردیده است. به طور مثال ضمیمه ی A طرح شماتیک اشکال رایج ریز ساختارها، ضمیمه ی B طرح شماتیک ریزساختارهای فلزهای خورده شده، ضمیمه ی C درجات سختی فلزات و آلیاژهای آن، ضمیمه ی D آلیاژهای مورد استفاده در دوران باستان، ضمیمه ی E اصطلاحات و فنون فلزکاری دوران باستان، ضمیمه ی F مطالعات متالوگرافی بر روی بسیاری از اشیای شناخته شده ی فلزی و ضمیمه ی G نمودار فازهای مختلف به دست آمده از مطالعات متالوگرافی را ارائه داده است. همچنین واژه نامه ی تخصصی نسبتاً کاملی در انتهای کتاب تدوین شده است.

این مجلد توسط امید عودباشی و عاطفه شکفته در سال 1395 ترجمه و به چاپ رسیده است.

نوشته ی نازنین شریفان

مس و برنز در هنر:  خوردگی، عناصر رنگی، حفاظت
Copper and bronze in art: corrosion, colorants, conservation

کتاب حاضر به قلم دیوید ای. اسکات در سال 2002 توسط موسسه‏ ی حفاظت گتی به چاپ رسیده است. رنگدانه¬ها، محصولات خوردگی و مواد معدنی در آثار هنری و تاریخی، حتی اگر منشأ و ترکیباتی یکسان داشته باشند، بایستی به طور جداگانه بررسی ‏شوند؛ ازین رو این کتاب با طبقه بندی دقیق خود، رهیافت های مؤثری را در این زمینه در اختیار متخصصین قرار داده است. در طی 190 سال تحقیقات صورت گرفته پیرامون مس و آلیاژهای آن، اطلاعات مفیدی از طیف گسترده ی مصالحی که به دسته های مختلف کلی تا جزیی تقسیم بندی شده اند به دست آمده است. نویسنده ی کتاب، مطالبی در رابطه با اشیای مسی و یا آلیاژی که ممکن است در معرض شرایط محیطی مختلف مانند تدفین، فضای باز و یا محیط های داخلی موزه قرار گیرند، ارائه و نیز راه های حفاظت از آن ها را در این شرایط عنوان کرده است. همچنین شامل اطلاعاتی در مورد فن آوری های باستانی و تاریخی، ماهیت پاتین تشکیل شده روی مس و برنز و استفاده از مواد مقاوم در برابر خوردگی مس به عنوان رنگدانه است.
ترتیب فصول کتاب براساس محصولات خوردگی شیمیایی تنظیم شده است و شامل موضوعاتی مانند فن‏آوری اولیه ساخت آن ها، کلریدهای مس و بیماری برنز، ساختار شیمیایی و تاریخچه ی رنگ فیروزه ای، آبی مصری و دیگر سیلیکات های مصنوعی مس، نمک های آلی مس در خوردگی برنز و پاتین های برنز است. پس از تعاریف مربوط به محصولات خوردگی مس و آلیاژهای آن، مطالب دقیق و مفیدی به منظور حفاظت و درمان اشیای برنزی ارائه شده است. همچنین چهار بخش شیمی مس و برنز، تکرار آزمایش ها برای بررسی رنگدانه های قدیمی، فهرستی از مواد معدنی همچون مس و محصولات خوردگی و مطالعات پراش اشعه‏ی ایکس نیز ضمیمه شده است.
خوردگی و محیط عنوان فصل اول کتاب است که مباحث آن حول معرفی ویژگی¬های ساختاری خوردگی تحریر شده است و در ادامه به جنبه های تاریخی مس و خوردگی آن، پرداخته شده و نویسنده اذعان می کند که موارد فوق می توانند اولین شبه باتری هایی بوده باشند که به عنوان سلول الکترولیتی عمل می کردند. چگونگی فن آوری های اولیه به وسیله ی مس و آهن، تاریخچه ی نخستین آبکاری الکتروشیمیایی، بکارگیری مس در اولین عکس برداری ها و روی زدایی، از دیگر موارد این فصل است. در بخش بعدی فصل اول، نمودار پوربه  بر مبنای اثرات زیست محیطی همچون نوع محیط تدفین آثار، وجود آثار در فضای باز، در محیط های داخلی موزه و محیط تدفین دریایی بررسی شده است. بخش آخر این فصل نیز مس را در تماس با مواد آلی بررسی نموده یعنی جایگزینی عملی کانی با مواد آلی همچون رسوب هیدروترمال فلزات که در شکل گیری بدنه ی بعضی از سنگ ها نقش دارد. متالوگرافی اشیاء مسی خورده شده و محصولات خوردگی و رنگدانه از بخش های پایانی فصل اول است.
فصل دوم اختصاص به طبقه بندی برخی از اکسیدها و هیدروکسیدهای مس بوده که در این دسته بندی نام کانی، فرمول آن، ساختار کریستالی آن، رنگ و سختی آن لحاظ شده است. به طور مثال به توصیف کوپریت (Cuprite) و خواص آن، زنگار (پاتین) کوپریت طبیعی و کوپریت مصنوعی پرداخته است. رنگ های مس در شیشه و لعاب را معرفی می کند و در ادامه تنوریت و چگونگی تشکیل آن و همینطور نوعی از هیدروکسید نادر مس به اسم اسپرتینیت (Spertiniite) را شرح می دهد. در پایان فصل نیز اطلاعات و نکاتی مبنی بر حفاظت از اشیای مسی و برنزی بیان شده است.
فصل سوم که جزو مفصل ترین فصول کتاب است با عنوان کربنات های اصلی مس، مالاکیت ها را با طبقه بندی مشخص شرح می دهد. استفاده تزیینی از مالاکیت  (Malachite)به عنوان سنگ معدن مس، فهرست اصطلاحات، خواص مواد معدنی آن و همچنین مالاکیت به عنوان رنگدانه و وجود آن در پاتین برنز، نسبتهای ایزوتوپ برای تعیین خوردگی و تاثیرات و شرایط محیطی را بررسی می نماید، در ادامه آزوریت (Azurite) را به عنوان یک محصول خوردگی و رنگدانه معرفی می کند و به مسائل حفاظت از آزرویت اشاره می کند. تشکیل کربنات مس در محلول، تجزیه آزوریت و مالاکیت به وسیله ی حرارت، مالاکیت و آزوریت مصنوعی، تشکیل رنگ های آبی و سبز روشن(Verditer) و استفاده از آن ها در هنر و ترکیب این دو رنگ با هم، مخلوط کاتیون کربنات مس مثل ترکیب کاتیون مس و روی در خوردگی و ترکیب رنگدانه ها با ترکیب مس، روی و غیره توضیح داده شده و در انتهای این فصل شرح و سنتز و استفاده از آن و همینطور وجود آن به عنوان یک نوع محصول خوردگی ذکر شده است.  
فصل چهارم کتاب، کلریدها و کلریدهای اصلی نام دارد. در این فصل کلریدهای مس دسته بندی شده و مواردی همچون نانتوکیت (Nantokite) و آتاکامیت Atacamite))، پاراتاکامیت (Paratacamite) (آناکاریت) و کلینوآتاکامیت ((clinoatacamite، بوتالاکیت (Botallackite) معرفی شده اند و در ادامه به کلریدهای مس و بیماری برنز رداخته شده است. با توجه به تحقیقات انجام شده پیرامون بیماری برنز، نقش یون های کلرید در خوردگی و حفرات ایجاد شده به واسطه ی خوردگی به طور کامل در این بخش تفسیر گردیده است. بخش دیگر این فصل مربوط به کلریدهای اصلی مس به عنوان رنگدانه هاست. در بخش آخر این فصل نیز به کلریدهای دیگر مس از قبیل کنلیت(Connellite) ، کالومتیتCalumetite) )، آنتونیایتAnthonyite) )، کیومنجیت (Cumengite) و کلریدهای ترکیبی مس و سرب، کلریدهای ترکیبی مس و روی و دیگر کلریدهای ترکیبی کاتیون های مس اختصاص یافته است.
در ابتدای فصل پنجم با عنوان سولفات های اصلی، منابع تاریخی سولفات های مس معرفی شده است. سپس به سولفات های اصلی مس همچون بروکانتیت (Brochantite)، آندریت (Anderite)، پوسن ژاکیت (Posnjakite) و دیگر سولفات ها، اشاره شده و همچون فصول قبل محیط زیست و تأثیر عوامل آن در خوردگی عنوان شده است که از آن جمله می توان به دی اکسید گوگرد جوی و خوردگی در شرایط خرد اقلیم به عنوان مقیاسی از محیط اصلی اشاره داشت. در ادامه این فصل مشخصاً مطالعات موردی از برنزهای قرار گرفته در فضای باز ارائه گردیده که موارد مطالعه شده عبارتند از مجسمه ی آزادی، مجسمه ی بودای بزرگ در کاماکورا، مجسمه های برنزی پارک ملی گیتزبرگ و ستون لایتناهی برانکوسی. رسوبات سولفات در محیط آثار تدفین شده و معرفی سولفات های اصلی به عنوان رنگدانه و توضیحات درباره ی صفحات و ورقه های فلزی بخش نهایی این فصل به شمار می رود.
فصل ششم سولفیدهای مس نام دارد که با شرح ساختار شیمیایی سولفیدهای مس شروع می شود و محصولات خوردگی محیطی و سولفیدهای مس را معرفی می نماید. مانند تشکیل سولفید در محیط های کاهنده، تشکیل سولفید به دلیل قرار گرفتن در معرض اتمسفر و آلودگی های محیط موزه ها. سولفیدهای مس و ترکیبات سولفور، نقره، سرب و یا مس (Niello) که به آن سیاه قلم هم می گویند موضوع بخش نهایی این فصل است که دستورالعمل ساخت آن و مصنوعات تزیین شده با سیاه قلم و ساختار شیمیایی آن نیز تفسیر شده است.
فصل هفتم با نام فسفات ها و نیترات های مس، به ساختار شیمیایی فسفات مس، خوردگی فسفات مس در شرایط محیطی مختلف همچون سامپلیت (Sampleite) و محیط زیست بایر پرداخته است و پسودومالاکیت Pseudomalachite)) را به عنوان رنگدانه ی مس فسفات، معرفی می کند. فیروزه، ساختار شیمیایی، کانی شناسی و همینطور تاریخچه ی پیدایش آن نیز از قسمت های دیگر این فصل است. در نهایت به مواد معدنی نیترات مس مثل محصولات خوردگی آن اشاره گردیده است.
 فصل هشتم به سیلیکات های مس اختصاص دارد. کریزوکولا (Chrysocolla) که یک ماده ی معدنی آبی مایل به سبز متشکل از سیلیکات مس هیدراته است معرفی شده که معمولاً به عنوان پوسته ی شیشه مات و توده رخ استفاده می شود و به عنوان رنگدانه هم کاربرد دارد. دیوپتاز (Dioptase) هم به عنوان یک ماده معدنی کمیاب که به شکل بلورهای سبز یا آبی-سبز زمرد است، ذکر شده که از سیلیکات هیدراته ی مس محسوب می شود. معرفی سیلیکات مس و شیشه، آبی مصری و دیگر سیلیکات های مس مصنوعی، چگونگی توزیع آبی مصری در مناطق دیگر به لحاظ جغرافیایی، اسرار چگونگی آبی مصری، فرمول شیمیایی آن، سبز مصری، اصطلاحات علمی مربوطه و عوامل زوال رنگدانه ها، آبی و بنفش چینی که از رنگدانه های مصنوعی به شمار می روند از بخش های مهم این فصل هستند.
در فصل نهم نمک آلی مس، فرومات های مس، استات مس، ساختار شیمیایی، تاریخچه و انواع مختلف زنگار، مشکلاتی که هنگام مواجهه با زنگار در آثار هنری پیش می آید را یک به یک بررسی نموده است. مس اشباع شده با رزین و ساختار شیمیایی آن و نمک های مس به دست آمده از اسیدهای قوی تر، ترکیبات پروتئین دار مس، نمک آلی مس و خوردگی برنز، مشکلات حاصل از خوردگی در فضای موزه، چگونگی درمان و نوع حفاظت آن و تشکیل نمک مس، و نام بردن آن ها به عنوان رنگدانه مانند رنگدانه های مسی سبز رنگ، قهوه ای و فتالوسیانین (phthaloeyanine) مس که یک ماده ی سبز آبی است که در رنگرزی هم استفاده می شود، نیز از بخش های دیگر فصل به شمار می روند.
فصل دهم با عنوان مس به منظور بستری برای نقاشی، فصلی بسیار کوتاه و مختصر است که صرفاً به اندودهای اولیه ی مورد استفاده در این کار، شیوه های ساخت آن و چگونگی لعاب کاری مس اختصاص دارد.
برخی از جنبه های پاتین برنز در فصل یازدهم عنوان شده است و همانطور که از نام آن پیداست، نظریه های متفاوت درباره ی چگونگی برخورد با پاتین برنز، برخی از تغییرات زنگار، پوشش آرسنیک به عنوان زنگار، سرب و پاتین آن و پاتین سیاه در محیط های آبی از موارد پرکاربرد این فصل بوده که بدان پرداخته شده است. نویسنده در ادامه نمونه های پاتین در دوران رنسانس را برشمرده و پوشش های برنزی این دوران، تاریخچه ی زنگار بستن اشیا و زنگار در قرن نوزدهم را ذکر نموده و دو مطالعه ی دقیق انجام شده در باب زنگار و خوردگی، پیرامون برنزهای روم و آیینه های برنزی چین از نقاط قوت این فصل محسوب می شود. برخی از ساختارهای پرداخت کاری و حفاظت شده به صورت پرداخت کاری های سنتی با ابزارهای برنجی و ابزارهای مربوط به حفاظت پاتین معرفی و تفسیر شده اند.
فصل آخر که درمان و حفاظت از اشیای برنزی نام دارد، با متنی درباره ی درک چگونگی درمان تاریخ آغاز می شود. حفاظتی که پاتین ها از اشیا می کنند به عنوان نوعی حفاظت از تاریخ آورده شده، اما نمونه هایی از اشیا که به طور کامل از پاتین تهی شده اند نیز ذکر گردیده، روش های خشک کردن و آب بندی کردن، روش های درمانی نخستین، تاریخی و حفاظت بدون درمان شرح داده شده است. پاکسازی مکانیکی، شواهد حفاظت از گذشته، پاکسازی با روش های مکانیکی امروزی به طور کامل بیان شده، درمان های شیمیایی به منظور پاکسازی، درمان های عمومی، درمان¬های شیمیایی موضعی و ترکیبی که به عنوان یک واکنشگر بسیار حساس برای پاکسازی مس به کار می رود، بیان شده است. پاکسازی مکشوفات دریایی از دیگر بخش های کتاب است که به مشکلات و روش های تثبیت این اشیا پرداخته شده است. تجدید پاتین بر روی سطوح صاف اشیای برنزی فضای بیرونی و فضای درونی، استفاده از روش های تجزیه و تحلیلی بازدارنده ی خوردگی توسط بنزی تری آزول (Benzotriazole)، AMT به عنوان بازدارنده ی خوردگی، اندودی برای آلیاژهای مس، جلاکاری و لاک، اندود کاری با رزین، اینکرلاک (Incralac)، ارموسر (Ormoser) و دیگر اندودهای پلیمری، مشکلات ناشی از اندودکاری و تثبیت کننده های منفعل به طور کامل ذکر شده و نمونه هایی از تست های غیرمخرب مثل آزمون های رادیوگرافی، اسکن فراصوتی، تصویربرداری مادون قرمز، تجزیه و تحلیل انتشار آکوستیک و روش های دیگر آورده شده است.
همانطور که در ابتدا ذکر گردید ضمایم تدوین شده در انتهای کتاب به انبساط دانسته ها و فهم بهتر موضوع کمک خواهد کرد.  این کتاب ارزشمند را به متخصصین حفاظتگر و باستان سنج گرایش فلز توصیه می کنیم.

نوشته ‏ی نازنین شریفان

کتابشناسی:
Scott, D. A. (2002). Copper and bronze in art: corrosion, colorants, conservation. Getty publications

لینک کتاب در گوگل بوک:

https://books.google.com/books?id=yQKuSOzkLvcC&printsec=frontcover
 

نوشته‏ ی نازنین شریفان

باستان - کانی شناسی

 (Archaeomineralogy)

باستان-کانی شناسی نام کتابی به قلم جورج رپ[1] است که توسط انتشارات اشپرینگر(Springer) با دومین ویرایش در سال 2009 به چاپ رسیده است. این کتاب، اطلاعاتی غنی پیرامون معدن شناسی، زمین شناسی و باستان شناسی، در اختیار متخصصین این علوم که با دانش باستان سنجی نیز در ارتباط هستند قرار می دهد. در این مجلد استفاده ی انسان از سنگ ها و مواد معدنی از دوران پارینه سنگی تا قرن 18 میلادی مورد مطالعه قرار گرفته و بسط داده شده است. مباحث کتاب به طور جامع و کامل در 11 فصل طبقه بندی گردیده است. فصل اول مقدمه ای برای آشنایی بیشتر با فصول بعدی کتاب است که با معرفی نویسندگان اولیه ی این علم در دوران کلاسیک، قرون وسطا و مؤلفین عرب، چینی و هندی خاتمه می‏یابد. فصل دوم با عنوان خواص معدنی، مشخصا به شیمی معدنی، ساختار و روش شناسایی مواد معدنی، تجزیه و تحلیل عناصر، پتروگرافی، معرفی روش های فیزیکی برای شناسایی عناصر و توصیف رنگ‏ های مواد معدنی می پردازد. فصل سوم بهره برداری از مواد معدنی و مواد اولیه ی سنگ ها نام دارد، که زیر مجموعه های این فصل، خواص و طبقه بندی سنگ ها، سنگ های آذرین بیرونی و درونی، سنگ های رسوبی کربناته، سایشی (خاکزاد) و آذرآواری، سنگ های دگرگونی، رسوبات  تحکیم نیافته و رسوبات سطحی، رسوبات بستر رودخانه و دریاچه و پسماند رسوبات، رخنمون، کان کنی و معدن کاری است. فصل چهارم با عنوان مواد سنگی و معرفی آن به توصیف ریزبلورهای کوارتز و دیگر سنگ های سیلیسی همچون سنگ های شنی محتوی کوارتز، عقیق، فلسیت، ریولیت/آندزیت، تراشه های سیلیکونی سنگ نفت زا (شیل)، تخته سنگ و شیست، ابسیدین، مواد معدنی و سنگ های دیگر می پردازد.

فصل پنجم اختصاصا به معرفی و تشریح سنگ های قیمتی، سنگ مهر و سنگ های آیینی، مانند کوارتز SiO₂ و تنوع بلورهای مشخص و نامشخص آن، سیلیکات ها و مواد معدنی بدون کوارتز که با ساختار درشت دانه و ریز دانه و شیشه ای هستند، مواد معدنی کربناته و سولفاته، اکسید شونده و همینطور مواد آلی و مواد معدنی سولفیدی تعلق دارد. فصل ششم درباره ی سنگ هایی با ساختار نرم تر و قابل حکاکی است مثل سرپانتینیتی، سنگ صابون، آزبست، مرمر سفید و گچ، سنگ آهک، سنگ لوح، سنگ های رسوبی و آتشفشانی. در فصل هفتم به طور مفصل توضیحاتی درباره ی فلزات و سنگ های معدن با رگه های فلزی داده شده است، از فلزات مهم نام برده در این فصل می توان به طلا، نقره، مس خالص، آهن، قلع و سرب و غیره اشاره کرد. مواد اولیه ی سرامیک موضوع مهم فصل هشتم است که تشریح کامل خاک رس، سفال، لعاب، چینی، آجر، کاشی، سرامیک نسوز و مواردی از این دست در این قسمت آمده است. از فصول پرکاربرد این کتاب فصل نهم است که به ماهیت رنگ و رنگدانه ها و تاریخ پیدایش و استفاده از آن اشاره شده و در ادامه در مورد ترکیبات اکسید آهن، منگنز، مس، سرب، کربن، سولفید، کربنات ها، سیلیکات ها و غیره توضیح داده شده است. فصل دهم به سمباده، نمک، صدف و دیگر مواد خام زمین شناسی اختصاص دارد، به طوری که مواردی مثل زاج سفید، فسیل ها، انواع میکا، نیترات پتاسیم، اسید نیتریک و غیره زیرمجموعه ی این فصل هستند. واپسین فصل نیز به برشمردن و تفسیر مصالح ساختمانی، یادمان های تاریخی و مجسمه ها پرداخته از جمله گرانیت، دیوریت، سنگ سماق، بازالت، آندزیت، دلوریت، سنگ آهک، ماسه سنگ، سنگ مرمر و سنگ گچ به عنوان سنگ های ساختمان و سیمان، گچ، آهک، پوزولان طبیعی، پوزولان مصنوعی، سیمان پورتلند مدرن، مصالح بنایی سنتی مثل خشت و گل و سایر مواد معماری خاکی به عنوان ملات بررسی شده اند. واژه نامه و ضمایم انتهای کتاب نیز به فهم بهتر اصطلاحات و مطالب کمک شایانی می نماید.

Rapp, G. R. (2009). Archaeomineralogy. Berlin: Springer.

رهیافت های باستان شناختی به فناوری

Archaeological approaches to technology

رهیافت های باستان شناختی به فناوری نام کتابی به قلم هتر میلر، باستان شناس فعال در بقایای فناورانه دره سند باستان است و نخستین اثری که به طور مشخص به موضوعات مربوط به فناوری در باستان شناسی اختصاص یافته است. یکی از نوآوری های این اثر آن است که به جای طبقه بندی فناوری های باستانی مبتنی بر نوع ماده خام آنها (مثل آلی در مقابل معدنی)، آنها را مبتنی بر فرآیندهای ساختشان طبقه بندی کرده و بدین شکل، نوآورانه دست به پژوهشی تطبیقی در فرآیندهای فناورانه اعمال شده بر مواد و مصنوعات باستانی گوناگون زده است.

این کتاب در هفت فصل تنظیم شده است. هتر میلر در فصل نخست به تعریف مفاهیم و اصطلاحات مطرح پیرامون فناوری پرداخته و می کوشد مفاهیم مطرح در کتاب را به طور کامل روشنی بخشیده و از ابهام بزداید. فصل دوم این کتاب به شرح مختصر روش شناسی و روش های اعمال شده در پژوهش های پیرامون فناوری های باستانی اختصاص یافته و در مورد فنون میدانی کشف و بازیابی، بررسی های سطح الارضی باستان شناختی، تنظیم و تحلیل داده ها و روش های مقایسه و تفسیر اجتماعی و فرهنگی آنها اعم از باستان شناسی تجربی و قوم باستان شناسی اختصاص دارد.

فصول سوم و چهارم کتاب، پژوهشی تطبیقی در فرآیندهای تولید فناوری های باستانی است و فناوری ها در آن در دو طبقه کاهشی-استخراجی و تبدیل پذیر جای می گیرند. روش بکار رفته در ترسیم فرآیندهای صناعی هر یک از فناوری های استخراجی-کاهشی و تبدیل پذیر از نمودارهای زنجیره عملیاتی بهره می برد که اثر شخص نگارنده است و هر یک از صناعات مورد بحث در آن، با توجه به مؤلفه های جمع آوری و فرآوری مقدماتی مواد خام، روش های شکل دهی، روش های بافت یا ساخت و در نهایت ترمیم یا علاج نهایی پیگیری می شود.

فصول پنجم و ششم این کتاب به مطالعات موضوعی در فناوری اختصاص یافته است. در فصل پنجم، با استفاده از نمونه ها و مثال های گوناگون مربوط به سنت های صناعی مناطق گوناگون جهان، مباحثی از جمله نظام های فناوری، نوآوری و نسبت آن با سازمان کار و سبک فناوری تعریف و تشریح می شود.

فصل ششم نیز همان مطالعات موضوعی را با طرح مباحثی پیچیده تر پی می گیرد. این موضوعات عبارتند از ارزش، جایگاه و نسبت های اجتماعی و فناوری های آیین دینی.

در نهایت، آنچه در شش فصل گذشته صورت پذیرفته بستری فراهم می سازد تا مؤلف هدف اصلی خویش را، همانا پیشنهاد چشم اندازی بیناصناعی در مطالعه فناوری های باستانی مورد تحلیل و تفسیر هایی قرار داده و برهمکنش های بیناصناعی و فرآیندهای تولید صناعات باستانی گوناگون را از منظری تطبیقی شرح دهد.

هتر میلر در پیشگفتار این کتاب بیان می کند این کتاب برای طیف گسترده تری از مخاطبان پیشبینی شده است: باستان شناسانی که می خواهند درباره مطالعه فناوری بیشتر بدانند؛ متخصصان فناوری که در باستان شناسی سررشته ندارند؛ و هر آنکس که به موضوعات فنی و اجتماعی مربوط به مردمان گذشته و روندهای آفرینش آنها علاقه دارد.

لینک خرید آنلاین این کتاب

http://jra-tabriziau.ir/eshop_books.php?slc_lang=fa&sid=1

نوشته‏ ی نازنین شریفان

باستان‏شناسی استخوان انسان

The Archaeology of Human Bones

کتاب فوق در سال ۱۹۹۸توسط انتشارات راتلج (Routledge)، و ویرایش دوم آن در سال ۲۰۰۲ به چاپ رسیده است. این کتاب شرح دقیقی از تجزیه و تحلیل علمی بقایای اسکلت انسان را که از محوطه‏ های باستان‏ شناسی به دست‏ آمده است ارائه می­دهد که نشان‏ دهنده­ ی جدیدترین تکنیک‏ های علمی و کاربرد آن‏ ها به منظور مطالعه‏ ی بقایای استخوان ‏های انسان است. کتاب حاضر به طور تخصصی به تشریح DNA و ایزوتوپ‏ های پایدار استخوان ‏های باستانی و مطالعات متریک ابعاد بخش‏های استخوانی پشت جمجمه پرداخته است. از ویژگی‏های مفید این کتاب، معرفی و تشریح آناتومی استخوان‏ ها و دندان به همراه تصاویر است. تجزیه و تحلیل اثرات ولتاژ بایاس (Biasing Effects) بر روی پوسیدگی و بازیابی بقایای استخوانی ناقص به دست آمده از محل تدفین، از جمله بحث­های کاربردی کتاب است و به آنچه انسان می‏ تواند از مراسم و نحوه ‏ی تدفین اجساد در گذشته دریابد، اشاره شده است. تجزیه و تحلیل جمعیت شناختی انسان‏ های نخستین، تنوع طبیعی اسکلتی، بیماری‏ ها و صدمات، تجزیه‏ی ایزوتوپی و DNA استخوان و مطالعه‏ی استخوان‏ های باستانی سوزانده شده از جمله مواردی است که مفصلاً در این کتاب به آن پرداخته شده است.

این کتاب در ۱۱ بخش به همراه جداول و اشکال مرتبط جهت تکمیل توصیف ­ها تدوین شده است. بخش اول به توصیف ماهیّت و آناتومی استخوان و دندان اشاره داشته، بخش دوم به تشریح ماهیّت مجموعه ‏ای از استخوان‏ های انسانی باستانی می‏پردازد. در بخش سوم روش‏های شناسایی و تعیین جنسیت و سن از روی بقایای انسانی به دست آمده و ریشه‏های تفاوت جنسی اسکلتی حتی در استخوان ‏های ناقص و نارس و یا استخوان دوران جنینی و کودکان توضیح داده شده است. بخش چهارم تنوع متریک (Metric Variation) را مورد بررسی قرار داده است و حاوی مطالبی است نظیر، چگونگی اندازه‏گیری دقیق جمجمه، میزان تنوع در فرم‏ و اثرات غیر ژنتیکی و ژنتیکی تأثیر گذار در آن، تأثیرات رژیم غذایی و تغذیه بر فرم استخوان‏ ها، تأثیرات آب و هوایی بر شکل گیری جمجمه و اسکلت انسان، همراه با ذکر مثالی از بقایای اسکلتی اقوام یایویی ژاپنی که به لحاظ آماری و نیز تجزیه و تحلیل مورد تفسیر واقع شده است.

بخش پنجم به تنوع غیر متریک اختصاص دارد. اصطلاح غیر متریک به طور کلی یعنی هرگونه انحراف جزیی آناتومی اسکلتی که با روش‏ های معمول قابل اندازه گیری نیست که باز هم به بررسی روابط ژنتیکی و جنبه های غیر ژنتیکی تأثیرگذار بر فرم استخوانی جوامع باستانی پرداخته شده است. از آن جایی که اغلب در اولین برخورد با بقایای اسکلتی انسان چگونگی مرگ و وقوع آن بر اثر بیماری مورد سوال واقع می­گردد، بخش ششم به بیماری های استخوان اختصاص یافته است. بیماری های مؤثر بر فرم استخوان ها شامل ناهنجاری های مادرزادی، عفونت، نئوپلاسم (Neoplasm) آرتروپاتی (Arthropathy)، یا بیماری هایی به خاطر کمبود مواد غذایی و نامتعادل بودن سوخت و ساز بدن است که در این کتاب بعد از معرفی در ادامه راه‏ های شناخت بیماری های استخوان را معرفی می کند و نمونه ی تاریخی بیماری سفلیس (Syphilis) در اروپا را شرح می دهد. بخش هفتم نیز درباره ی بیماری های دندان است که روش های تشخیص پوسیدگی دندان در یافته های انسان باستان شناسی، کمیّت بیماری های دهان و دندان انسان آن دوره و فرآیند پوسیدگی و تأثیرات رژیم غذایی بر آن و حتی نحوه ی پیشگیری و درمان پوسیدگی دندان در دوران باستان و اطلاعاتی مربوط به نوع مینای دندان و چگونگی از بین رفتن آن به تفصیل مشروح است. بخش هشتم با عنوان رد آسیب بر اسکلت، انواع شکستگی قبل و بعد از تدفین، انواع مداخلات مرمتی برای بهبود شکستگی ها را با ذکر شکستگی در‏ بقایای اسکلت یک بومی آمریکایی، بهتر توضیح می دهد. بخش نهم تجزیه و تحلیل شیمیایی استخوان نام دارد که با تجزیه و تحلیل ایزوتوپ های پایدار شروع می شود. مثل بررسی ایزوتوپ های پایدار کربن و نیتروژن در محیط یافته های باستان شناسی، نسبت ایزوتوپ های پایدار در کلاژن انسانی و همینطور تجزیه و تحلیل عناصر و کاربرد نتایج حاصل از این تحلیل ها به منظور مطالعه ی رژیم غذایی انسان دوره ی باستان. بخش دهم مشخصاً به مطالعه ی DNA استخوان های باستانی می پردازد که ماهیت DNA را توضیح، استخراج و تصدیق هویت از روی DNA باستانی را شرح می دهد و عوامل موثر بر بقای DNA انسان دوره ی باستان را معرفی می کند که اطلاعات این بخش به خودی خود تأثیر شگرف پیشرفت علم را بر شناخت انسان دوره های باستان نشان می دهد. بخش آخر نیز درباره ی استخوان های سوزانده شده است که شامل مطالعات باستان شناسی این گونه استخوان ها، روش های شناسایی قطعات استخوانی سوخته، روش های بهبود برای حفاظت بهتر از آن ها، چگونگی شناخت جنسیت و حتی تخمین سن مرگ، به واسطه ی این گونه استخوان ها مشهود است. در این کتاب حداقل استفاده از اصطلاحات فنی برای فهم بهتر موضوعات کتاب به عمل آمده است و هر فصل از کتاب شامل خلاصه‏ای از متن و لیستی از مطالعات بیشتر و مربوط به موضوع است. به طور کلی این کتاب مجموعه‏ای مفید از مطالعات موردی از سرتاسر جهان به انضمام تصاویر فراوان باستان‏شناسی بقایای استخوانی انسان برای دانشجویان باستان‏سنجی و باستان‏شناسی است.

کتابشناسی:

Mays, S. (۲۰۱۰). The archaeology of human bones. Routledge

لینک کتاب در گوگل بوک:

https://books.google.com/books?id=xUhZBwAAQBAJ&printsec=frontcover

نوشته ی: نازنین شریفان

روش‏های الکتروشیمیایی در باستان‏سنجی، حفاظت و مرمّت

Electrochemical Methods in Archaeometry, Conservation and Restoration

کتاب فوق که توسط انتشارات اشپرینگر(Springer)، در سال 2009 به چاپ رسیده است. به واقع اولین اثر تخصصی است که کاربردهای الکتروشیمی را در حفظ میراث فرهنگی تشریح می‏کند. هر کدام از نویسندگان این کتاب دارای تحقیقات ارزنده و موثر در توسعه ی این علم هستند. این کتاب در درجه ی اول به منظور تجزیه و تحلیل شیمی و الکتروشیمی تدوین شده و شامل اطلاعات مفیدی برای حفاظت گران، مرمّت گران و باستان شناسان است. در واقع با به کارگیری فرآیندهای الکتروشیمی می توان، نمونه های آثار هنری و یافته های باستان شناسی را در مقیاس میکرو و نانو تجزیه و تحلیل نمود ازین رو نقش الکتروشیمی در حفظ میراث فرهنگی، امری بدیهی است.

روش های الکتروشیمیایی برای انجام آخرین و پیشرفته ترین تجزیه و تحلیل ها و مطالعات بنیادی انواع فازهای مایع و جامد مواد، لازم و ضروری هستند. به خصوص اندازه گیری پتانسیل الکتریکی در تحلیل های شیمیایی که از آن جمله پتانسیل سنجی (Potentiometry) و در شیمی تجزیه ولتاژسنجی (Voltammetry) را می توان نام برد.

 کتاب در شش فصل تدوین شده، که فصل اول آن به تشریح کاربرد روش های دستگاهی به منظور تجزیه و تحلیل اشیا تاریخی، هنری و باستانی اختصاص یافته است، اهمیت آزمایش های علمی را در رشته های باستان سنجی و حفاظت و مرمّت، بیان می کند و اطلاعات به دست آمده از تحقیقات تحلیلی را ارائه می دهد که می توان به اطلاعات تحلیلی به دست آمده از شی، محیط و فرآیند حفاظت اشاره کرد، در ادامه به الزامات روش های تحلیلی کاربردی باستان سنجی و حفاظت و مرمّت به طور مشخص اشاره شده است مانند شرح چگونگی فنون نمونه برداری، آماده سازی نمونه، اندازه گیری شاخص های تحلیلی و پردازش داده ها.

بخش مهم این فصل مروری بر روش های تحلیلی کاربردی در باستان سنجی و حفاظت اشیای تاریخی فرهنگی است همچون تجزیه و تحلیل نقطه ای جهت بررسی ترکیب شیمیایی لایه ها و توده، ساختار مولکولی و کریستالی و ریخت شناسی و تشخیص چگونگی نوع بافت و همچنین تجزیه و تحلیل به واسطه ی پراش باریکی از اشعه در ابعاد میکرومتر یا زیر میکرومتر(Micribeam) جهت بررسی ریزدامنه، سطح، ساختار و ترکیب و در انتها به شرح روش های تاریخ گذاری پرداخته است.

 فصل دوم با مقدمه ای بر روش های الکتروشیمیایی به منظور گونه شناسی آغاز می شود و ولتاژسنجی قراردادی و ولتاژسنجی ذرات میکرو را به طور کامل و به انضمام شکل و طرح توضیح می دهد. گونه شناسی با بهره گیری از فلزات گران بها، شناسایی آن ها با استفاده از روند انحلال تقلیلی (Reductive) و یا وابسته به اکسیدشدگی (Oxidative)، همچنین از طریق دگرگونی حالت جامد و راه کار های تجزیه و تحلیل را به همراه تصاویر، نمودارها و طرح ها به خوبی بیان می کند.

فصل سوم  به چگونگی تفکیک پذیری سیستم های چند جزیی و شکل گیری گونه ی جدید و مجزا پرداخته است که در ادامه بحث، تجزیه و تحلیل سیستم های تک جزیی و چند جزیی، معیارهای تشخیص الگو، تجزیه و تحلیل داده های دو عاملی (Bi-Paramtric)، روش های شیمی سنجی (Chemometric) چند عاملی و نحوه ی شکل گیری گونه ای جدید با فرمی خاص و تشخیص آن در حالات مختلف اکسیداسیون در نمونه ی مورد نظر به همراه تصاویر، نمودار و جدول به تفصیل شرح داده شده است.

فصل چهارم به تشریح روش های کمّی همچون نحوه ی سنجش کمّی، ترکیب فاز، و معرفی روش های کمیّت سنجی مطلق، روش استاندارد H.Point اختصاص دارد.

فصل پنجم با عنوان اساس الکتروشیمیایی خوردگی اشیای تاریخی فرهنگی با بخش جستجو برای تعادل آغاز می شود که به طور مثال در این بخش چرخه ی یافته های به دست آمده از مطالعه ی استفاده و تولید از فلز توسط انسان پیش از تاریخ و دوره های دیگر به همراه مطالعات فلز باستان نگاری (archaeometallurgy) ترسیم و توضیح داده شده و در ادامه فروسایی آثار مکشوفه ی باستانی، یادمان ها و آثار تاریخی در شرایط خاص و مطالبی در مورد مواردی از خوردگی که برای حفظ اثر مفید واقع می شود با ذکر مثال و تصاویر رنگی شرح داده شده است.

فصل ششم نیز به درمان و حفاظت آثار فلزی به واسطه ی الکتروشیمی می پردازد و استفاده ی آن برای حفاظت آثار را را به بیش از یک قرن منسوب می دارد و پاکسازی، تثبیت و استحکام بخشی را شرح می دهد و اذعان می دارد امروزه استفاده از این روش­های درمان الکتروشیمیایی در بسیاری از کارگاه های ذیربط استفاده می شوند در رابطه با توسعه ی این روش ها مطالعاتی انجام شده است که از جمله شاخص ترین آنها استفاده از روش های مختلف جهت بررسی کاهش خاصیت الکترولیتی اشیای خورده شده و مواردی ازین قبیل است که به عنوان پژوهش های در حال توسعه مد نظر قرار گرفته اند.

مشخصات کتاب شناسی:

Doménech-Carbó, A., Doménech-Carbó, M. T., & Costa, V. (2009). Electrochemical methods in archaeometry, conservation and restoration. Springer Science & Business Media

نوشته‏ ی: نازنین شریفان

دانش حفاظت برای میراث فرهنگی: کاربردهای تجزیه­ های دستگاهی

Conservation Science for the Cultural Heritage: Applications of Instrumental Analysis

کتاب حاضر توسط انتشارات اشپرینگر (springer) در سال 2013 به چاپ رسیده، که شامل سری یادداشت‏ برداری‏ سخنرانی ‏هایی پیرامون علم شیمی(Lecture Notes in Chemistry (LNC)) و در واقع شامل گزارش ‏هایی مبنی بر تحولاتی علمی اخیر آن بوده که با کیفیتی بالا ارائه می‎‏شوند و هدف آن‏ انتقال دانش نوین به دیگر متخصصان و رشته‏ های مرتبط است. این مجلد توسط دکتر اوانجلیا وریلا[1] و دیگر نویسندگان ویراستاری و مدوّن گردیده است.اثر حاضر به عنوان پلی بین کتب پیشرفته ‏ی فارغ‏ التحصیلان و شروع تحقیقات تخصصی در زمینه ‏های مرتبط، معرفی می‏شود. همچنین می‏ تواند به عنوان مقدمه‏ ی علمی در این حوزه در اختیار دانشجویان و کارشناسان ارشد و محققان قرار ‏گیرد و به عنوان یک منبع آموزشی پیشرفته ارائه شود که خوشبختانه به صورت آنلاین نیز در دسترس همگان قرار دارد. این کتاب به فراخور نیاز، بسیاری از شاخه‏های علمی شیمی را پوشش می دهد همچون شیمی تجزیه، شیمی آلی، شیمی معدنی، شیمی فیزیک، شیمی محاسباتی و شیمی صنعتی.    

بدیهی است آنالیزهای دستگاهی در علم حفاظت، اهمیتی پیوسته  و رو به رشد دارند. اگرچه اقدام برای حفظ مواد متعلق به میراث فرهنگی بر پایه و اساس علمی سابقه‏ ای دیرینه داشته و به دوران پیشگامی و رونق شیمی در قرن 19 میلادی باز می‏ گردد، ولی تنها با استفاده از تکنیک‏ های پیچیده‏ ی فیزیکوشیمیایی می‏ توان به صورتی مؤثر به مطالعه‏ ی تخریب، تلاشی و شناسایی یادمان‏ ها و آثار هنری تاریخی پرداخت و روند‏های مداخلاتی قابل اعتمادی را به دست آورد.

این مجلد نقش عمده ‏ای در کسب دانش قابل اطمینان و تکمیل و توسعه‏ ی مهارت ‏ها در طرح‏‏ و روش ‏ها و متدولوژی‏ های آسیب‏ شناختی دارد که این امر به حفاظت و احراز هویت آثار هنری تاریخی قوّت می ‏بخشد. کتاب حاضر همچنین به بحث پیرامون شیوه ‏های به کارگیری روش ‏های نوین حفاظتی که بر پایه‏ ی قواعد اصولی بنا شده‏اند، مانند استفاده از لیزر برای رفع آلودگی اشیای تاریخی، می‏پردازد. تمام تکنیک‏ های مورد استفاده تحت پوشش آخرین، پیچیده‏ ترین و پیشرفته ترین سطح تکنولوژی در این زمینه است. در حالی که با به کارگیری تخصصی و موردیِ این تکنیک ‏ها، مرمت و حفاظت مواد و آثار هنری تاریخی در مقیاس ‏های بالا امکان‏پذیر می‏ گردد.

 این کتاب به عنوان یک ابزار ارزشمند برای دانشجویان و متخصصان فعّال در این زمینه حفاظت از میراث فرهنگی تدوین شده است.

 فصل اول این کتاب به کلیات عمومی اختصاص داده شده است که شامل بررسی مواد و مصنوعات، عناصر اصلی سازنده‏ ی اشیا همچون: مواد آلی، سنگ، سرامیک و شیشه، مواد استفاده شده برای مداخله ‏ی حفاظتی در آثار هنری مانند رنگینه(Dye)، رنگدانه(Pigment) و مواد افزودنی رنگی و مواد جلا دهنده است و در ادامه به بست‏ های مربوط به نقاشی مانند: نقاشی فرسک، نقاشی موم رنگ(Encaustic) ، تمپرا، نقاشی با رنگ و روغن پرداخته و همچنین از پلیمرهای وینیلی اکریلی و موادی از این دست که به عنوان بست دهنده‏ های مصنوعی به کار می‏ روند نام برده و در ادامه‏ ی بحث، به استفاده از ملات‏ ها‏ به عنوان مواد چسباننده، اشاره شده ‏است. فصل دوم نیز به روش ­های تجزیه‏ی مواد به عناصر سازنده پرداخته است همچون کروماتوگرافی (Chromatography) مایع و گازی، که این بخش به خاطر آنالیزهای تحلیلی، اهمیت ویژه‏ای در حوزه ‏ی دانش حفاظت میراث فرهنگی دارد.

فصل سوم به معرفی انواع روش ‏های شناسایی عناصر همچون روش استفاده از منابع انرژی مانند انرژی پرتوی تابشی، برهم‏کنش رفتار موجی ماده در ابعاد مولکولی، عمق نفوذ اشعه‏ ی ایکس در آب برای فعال کردن انرژی فوتون‏ ها و عمق نفوذ الکترون ‏ها، اختصاص یافته و همچنین چگونگی عملکرد دستگاه ­های مربوط به اندازه‏ گیری و شناسایی تشعشعات ساطع شده حین انجام این فرآیند‏ها و نقش مهم روش‏ های مطالعات میکروسکوپی به تفصیل شرح داده شده است.

در فصل چهارم به تکنیک ‏های شناسایی عناصر و شرح اصول و مفاهیم و روش ‏های آنالیز و چگونگی استفاده از دستگاه ‏ها به همراه تصاویر با کیفیت و رنگی و بررسی طیف‏ های به دست آمده، پرداخته شده است و در ادامه، مباحث مربوط به مفاهیم حالت جامد NMR که از قدرت رزونانس مغناطیسی هسته ‏ای NMR، برای توصیف مولکول در محلول به کار می ‏رود، بیان شده است و در ادامه ‏ی بحث، تکنیک ‏های شناسایی عناصر، تکنیک ‏های اشعه ایکس و فلورسانس اشعه‏ ایکس، ماهیت و اثر متقابل آن‏ها شرح داده شده است.

در فصل پنجم نیز اعمال کردن تکنیک‏ ها بر روی مواد مختلف به منظور شناسایی ماهیت آن شرح داده شده است که در متن کتاب به شناسایی رنگ طبیعی قبای مولانا و مواردی از این دست به عنوان مثالی ملموس اشاره شده است. فصل ششم که فصل آخر کتاب است به چگونگی تکنیک‏ ها و برنامه‏ های کاربردی می ‏پردازد همچون برنامه‏ ی کاربردی برگشت پراکنشی الکترون‏ های میکروسکوپ الکترونی روبشی، به منظور درک مکانیزم از هم گسستن پوسیدگی سنگ ‏های ساختمانی در محیط‏های شهری و یا استفاده از میکروسکوپ، پراش اشعه‏ ایکس (XRD) و ایزوتوپ ژئوشیمی پایدار برای بررسی و تعیین منشأ سنگ ‏های مرمر سفید و مواردی ازین دست که به تفصیل شرح داده شده ‏اند.

مشخصات کتاب شناسی:

Varella, Evangelia A, (Ed.). (2012). Conservation Science for the Cultural Heritage: Applications of Instrumental Analysis (Vol. 79). Springer Science & Business Media.

 باستان‌سنجی در ایران: نقش علوم پایه در باستان‌شناسی

باستان‌سنجی را می­توان استفاده از روش‌های تجربی و مبتنی سنجش بر آمده از علوم پایه برای بررسی علمی میراث فرهنگی تعریف نمود. این گرایش تحقیقاتیِ در برخی قالب­های شناخته شده امروزیش: گاه به سؤالات حوزه باستان‌شناسی در مورد منشایابی آثار، فرآیندهای معدن کاری، شناخت روش­های ساخت فنی آثار و بهینه‌سازی مواد پاسخ می­دهد و گاه در زمینه­های تعیین اصالت اشیا و سال‌یابی  مواد آلی و معدنی، مورد استفاده قرار می­گیرد و گاه در شناخت ساختار و ویژگی­های (عمدتاً فیزیکی، شیمیایی و کانی‌شناختی) مواد باستانی و موزه­ای که پایه اصلی مبحث آسیب‌شناسی و فرآیند تخریب و درمان آن‌هاست به کار گرفته می­شود و گاهی دیگر در قالبی جدید با استفاده روش­های مربوط به سنجش مظاهر و محتویات رو سطحی و زیر سطحی عوارض زمین به بررسی ساختارهای مدفون و پیشبینی یافته­های کاوش­های باستان‌شناختی کمک می­کند، همچنین در رابطه با شناخت موجودات گذشته- انسان و حیوان، گونه زندگی‌شان از لحاظ اقلیمی و همچنین گونه مرگشان  و غیره بر اساس شواهد باقی مانده آن‌ها از جمله بقایای استخوانی‌شان به کار گرفته می­شود
 بررسی متون فارسی نشان می­دهند که نخستین انتشارات حوزه باستان‌سنجی در ایران همان مجموعه مقالاتی بوده است که در راستای همایش­های حفاظت و مرمت آثار تاریخی از سال 1375 به بعد به چاپ رسیده و تا به امروز به لطف دست‌اندرکاران ادامه دارد. از این بین از نخستین تلاش­های که باعث به رسمیت شناخته شدن این حوزه در میان باستان شناسان و دیگر متخصصین مرتبط گردید. برگزاری نخستین همایش کشور در زمینه باستان‌سنجی به سال 1381 بوده است. باستان‌سنجی در ایران : نقش علوم پایه در باستان‌شناسی "عنوان همایشی بود که در 8 و 9 آبان ماه 1381به اهتمام سازمان میراث فرهنگی برگزار گردید و مجموعه مقالات آن شامل 12 مقاله در موضوعات مختلف شامل 232 صفحه در قطع وزیری و به زبان فارسی در 1382  و از طرف سازمان‌ میراث‌ فرهنگی‌ کشور پژوهشکده‌ باستان‌شناسی‌  و با  کوشش‌  دکتر مرحوم مسعود آذرنوش‌ بعد به چاپ رسید. و متأسفانه هیچ‌گاه ادامه نیافت. در زیر فهرست مقالات این کتاب ارائه شده است.
مقالات موجود در کتاب حاضر عبارت‌اند از :
1- روندهای اقتصاد زیستی ایران بر پایه مطالعات باستان‌جانورشناسی ;پرسش‌ها و پاسخ‌ها/ مرجان مشکور
2- دیرین جانورشناسی حاشیه کویر نمک در یافته‌های باستان‌شناسی غار هاپری و قلعه جوق/ جمشید درویش و رجبعلی لباف خانیکی
3- جایگاه سالیابی ترمولومینسانس در پژوهش‌های باستان‌شناسی/ فرانک بحرالعلومی
4- تعیین قدمت روستای صخره‌ای میمند با اتکا به نتایج سالیابی سفال‌های گمانه‌زنی به روش ترمولومینسانس/ شیوا پور قربان
5-نقش تحلیل عنصری در باستان‌سنجی :تجربه آزمایشگاه و اندوگراف/ محمد لامعی رشتی
6-از تشخیص مقدماتی تا کنترل دوام عملیات حفاظت :نقش علوم فیزیک و طبیعی در نگهداری میراث هنری/ کریم موثقی و ماریزالائورنتزی تاباسو
7-روش‌های شناسایی مواد در لعاب‌های سرامیکی سنتی/ دکتر مهدی علوی و اصغر توکلی
8-توصیه باستان شناسانه و تشریح ساختار فنی پیکره مفرغی بزرگزاده شمی/ شهرام حیدر آبادیان
9-آسیب‌شناسی آثار سفالین به دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی با توجه به شرایط اقلیمی ایران/ رویا بهادری
10- شبیه‌سازی و تحلیل قلعه تاریخی بسطام با استفاده از GISسه‌بعدی/ نغمه بهبودی
11-بررسی‌های ژئوفیزیک در پاسارگاد 2002ـ 1999/ رمی بوشارلا و کریستف بنش
12-تبیین فرایند تولید تخصصی سفال در روستای پیش از تاریخ زاغه بر اساس مطالعات باستان‌شناختی و پتروگرافی/ حسن فاضلی نشلی و مرتضی جمالی

کتابشناسی:

آذرنوش، مسعود، به کوشش. 1382. مجموعه مقالات نخستین همایش باستان سنجی در ایران، نقش علوم پایه در باستان شناسی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.