نوشته ی حکیمه افشاری نژاد

باستان سنجی تحلیلی

(Analytical archaeometry)

کتاب حاضر با معرفی روش­های متعدد و سودمند تجزیه و تحلیل آثار باستانی به منظور رفع مشکلات و سوالات چالش‌برانگیز در مطالعه آثار مربوطه ارائه گردیده است. در بسیاری موارد مشکل عمده در پژوهش­های باستان­شناسی و باستان­سنجی، محدودیت نمونه­ برداری از آثار و همچنین انتخاب روش یا روش­های صحیح برای استخراج اطلاعات مفید و کافی از آن‌ها است که در این راستا کتاب باستان­سنجی تحلیلی توسط Howell G. M. Edwards و Peter Vandenabeele در سال 2012 میلادی ویرایش شده و تحت نظر انجمن شیمی دانشگاه برادفورد به چاپ رسیده است. در کتاب مذکور مجموعه ­ای از تکنیک ­های مهم برای آنالیز آثار هنری و نیز یافته­ های باستان­شناسی ارائه شده است که به منظور پاسخ به پرسش­ های متداولی در رابطه با ترکیب شیمیایی و ساختار نمونه­ ها (تجزیه کیفی)، مقدار عناصر و اجزاء موجود در هر نمونه (تجزیه کمی)، میزان ترکیبات همگن و ناهمگن موجود در آثار (تجزیه ماکرو)، منشأیابی، میزان تأثیر محیط زیست و محیط دفن نمونه (سنجش مقاومت نمونه­ های باستانی در برابر آسیب­ های محیطی)، آسیب­ شناسی (بخصوص شناسایی عوامل بیولوژیکی در نمونه­ های آلی از قبیل پارچه، چرم و مومیایی انسانی)، شناسایی و مطالعه مرمت­ های پیشین و همچنین تشخیص و تعیین هویت و اصالت اثر بیان شده است. هدف اصلی کتاب تحلیل باستان­سنجی، معرفی متدهای دقیق تجزیه عنصری و مولکولی نمونه­ های باستانی با جزئی­ ترین مقدار نمونه و حتی بدون نیاز به نمونه­ برداری از آثار؛ همچنین انتخاب نوع روش برای کسب و استخراج بیشترین اطلاعات از نمونه­هاست که در 20 فصل به همراه مطالعه موردی و ارائه تصاویر گردآوری شده است. فصل اول مربوط به متدهای جدید علمی و غیرمخرب تصویربرداری همچون آشکارسازهای نوری، تصویربرداری مادون‌قرمز، ماورای بنفش، عکاسی رادیوگرافی و غیره به همراه ارائه تصاویر برای هر روش است. در فصل دوم طیف­ سنجی ارتعاشی و نیز مبانی نظری مربوط به باستان­سنجی و الزامات خاص برنامه ­های کاربردی باستان­شناسی از طیف­ سنجی مادون‌قرمز و رامان برای توصیف کمی و کیفی نمونه ­های باستانی ارائه شده است. در ادامه معایب و مزایای روش ارتعاشی، آماده‌سازی نمونه ­های مورد آنالیز و روش استفاده از ابزارهای تجزیه و در نهایت تحلیل آن بیان شده است. فصل سوم مربوط به روش استفاده از اشعه ایکس برای تجزیه کمی و کیفی نمونه­ هاست. در فصل چهارم به تعیین قدمت با روش کربن 14، در فصل پنج روش­های جداسازی که علاوه بر ارائه اصل و اساس کروماتوگرافی گازی و مایع به طریقه استفاده از آن و نوع نمونه­ های قابل تجزیه پرداخته است. در فصل ششم که مربوط به طیف­ سنجی جرمی است ابتدا مختصری در رابطه با تاریخچه آن و سپس اصول و منابع یونیزاسیون، فیلترها و آشکارسازهای آن توضیح مفصلی ارائه داده است. همچنین کاربرد آن در باستان­سنجی و نمونه­ های آلی آنالیز شده در ادامه بحث آمده است. با توجه به اینکه باستان­سنجی رشته اختصاص داده شده به نرم­ افزارها و تکنیک­ های علمی برای تجزیه مواد باستان­شناسی است از این رو روش الکتروشیمیایی به‌عنوان یک ابزار کاربردی و مفید برای این هدف در فصل هفتم انتخاب شده است. در فصل هشتم به چگونگی استخراج اطلاعات مربوط به فناوری ساخت و منشأ و نیز قدمت آثار سفالی، شیشه و لاکی پرداخته شده است. فصل نهم اختصاص دارد به فناوری، مواد و ترکیب، فرآیند تولید، دگرسانی و شیشه باستان. فصل دهم مختص به سنگ­های قیمتی و مواد معدنی است که در آن ابزارها و دستگاههای مورد نیاز برای تجزیه و تحلیل آنها از قبیل طیف­ سنجی رامان، XRD و XRF معرفی شده ­اند. فصل 11 مربوط به مطالعات ابسیدین با روش اسپکتروسکوپی رامان است که در آن علاوه بر ساختار ابسیدین به روش تجزیه و تحلیل آن پرداخته است. فصل 12 مربوط به تجزیه رنگ و رنگدانه و ماهیت فیزیکی و کاربرد آنها و فصل 13 تکنیک­های تجزیه و تحلیل بوم و پنل­ های نقاشی است. فصل 14 مختص فلزات باستانی و مطالعه خوردگی فلزات است که در این فصل به تفسیر ریزساختار فلزات، آماده­ سازی نمونه ­های فلزی برای آنالیز و روش­های تجزیه پرداخته شده است. در فصل 15 طبقه­ بندی انواع رزین و رزین­ های فسیلی، قیر جامد و دیگر ترکیبات کربن­دار ارائه شده و تکنیک­های مربوط به شناسایی هر کدام با توضیح و ارائه تصاویر معرفی شده است مثلا برای انواع رزین­ ها، روش کروماتوگرافی گازی، طیف­بینی مادون قرمز و رامان را مناسب دانسته است. همچنین فصل 16 اختصاص یافته به نمونه عاج ­ها و فصل 17 به پارچه­ های باستانی. فصل هجدهم صرفاً اختصاص دارد به روش­های تعیین هویت و اصالت و تشخیص آثار جعلی که بر اساس نوع مواد همچون رنگدانه، فلزات، شیشه، سنگ و غیره، تکنیک­ های مربوط به تعیین اصالت آنها نیز لحاظ شده است. در فصل 19 به تکنولوژی تولید سفال با مطالعه موردی نمونه­ کاشی­های قرن 19 میلادی در ایران پرداخته و در نهایت در فصل 20 این کتاب، کاربرد و اهمیت باستان­سنجی زیر آب به همراه معرفی سایت ­های باستانی زیر آب و روش­های تجزیه و تحلیل آثار مربوط به آنها ارائه شده است.

مشخصات کتاب­شناسی:

Edwards, H. G., & Vandenabeele, P. (Eds.). (2012). Analytical archaeometry: selected topics. Royal Society of Chemistry