آشنایی با باستان سنجی
آشنایی با رشته باستانسنجی
باستانسنجی چیست؟
باستانسنجی را می‌توان استفاده از روشهای تجربی و مبتنی بر سنجشِ برآمده از علوم پایه و علوم مهندسی جهت بررسی علمی میراث فرهنگی، تعریف نمود.
باستانسنجی چه گرایش های علمی را در برمیگیرد؟
باستانسنجی گاه به سؤالات حوزه باستانشناسی در مورد منشایابی آثار، فرآیندهای معدن کاری، شناخت روشهای ساخت فنی آثار و بهینه‌سازی مواد پاسخ می‌دهد،
گاه در زمینه‌های تعیین اصالت اشیا و سالیابی مواد آلی و معدنی، مورد استفاده قرار می‌گیرد،
گاه در شناخت ساختار و ویژگی‌های (عمدتاً فیزیکی، شیمیایی و کانی‌شناختی) مواد باستانی و موزه‌ای که پایه اصلی مبحث آسیب‌شناسی و فرآیند تخریب و درمان آن‌هاست به کار گرفته میشود
و گاهی دیگر در قالبی جدید با استفاده روشهای مربوط به سنجش مظاهر و محتویات رو سطحی و زیرسطحی عوارض زمین به بررسی ساختارهای مدفون و پیش‌بینی یافته‌های کاوش‌های باستانشناختی کمک میکند
همچنین در رابطه با شناخت جانداران گذشته، گونه زندگی‌شان ازلحاظ اقلیمی و همچنین گونه مرگشان و غیره بر اساس شواهد باقی‌مانده آن‌ها از جمله بقایای استخوانی‌شان به کار گرفته میشود.
شاخه‌های رشته باستانسنجی کداماند و با چه گرایش هایی هم‌پوشانی دارد؟
باستانسنجی به شاخه‌های کوچک‌تری تقسیم‌بندی شده است. برخی از این زیرشاخه‌ها عبارت‌اند از: زمین باستانشناسی (Geoarchaeology )، فلز باستانشناسی (Archaeometallurgy)، آرکئوژئوفیزیک (Archaeo-Geophysics)، آرکئوبوتانیک (Archaeo- botanic)، معدنکاری باستانی (Ancient mining)، سفالنگاری (Ceramography)، استخوان باستانشناسی (archaeological bone)، جانور باستانشناسی (Zoo archaeology)، سالیابی ایزوتوپی (Isotopic dating) و بررسی مدل‌های ژئوشیمیایی. ملات‌شناسی باستانی.
حوزه مطالعات باستانسنجی در عین گستردگی زیر چتر هدفِ مشخصِ” مطالعات علمی میراث فرهنگی” هویت مستقلی مییابد (امامی، 1394).
نمودار مربوط به وابستگی علوم متفاوت در قالب آرکئومتری یا باستانسنجی
مطالعات باستانسنجی در ایران چه پیشینهای دارد؟
پیشینه مطالعات باستانسنجی به معنای اصیل آن در ایران را به قبل از انقلاب و حاصل مطالعات هیئت‌های غربی نسبت داد اما به‌صورت جدی‌تر و شاید بهتر است بگوییم بومی‌تر. نخستین تلاش‌ها در این زمینه به سال ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷ و با انجام اقداماتی جهت تأسیس آزمایشگاه مطالعات علمی آثار باستانشناسی برمی‌گردد که در ادامه در اواخر دهه ۶۰ و دهه هفتاد شمسی برمی‌گردد. به‌نحوی‌که در سال ۱۳۶۹ نهادی به نام” آزمایشگاه تحقیقات مرکزی حفاظت و مرمت آثار تاریخی – فرهنگی” به‌منظور گسترش زمینه‌های پژوهشی در جهت شناخت و درک بیشتر و دقیق‌تر از آثار تاریخی – فرهنگی و همچنین حفاظت و نگهداری آن‌ها در سازمان میراث فرهنگی کشور تأسیس گردید. این آزمایشگاه در سال ۱۳۷۴ به مرکز تحقیقات مرمت آثار تاریخی –فرهنگی و در سال ۱۳۷۵ به پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی تبدیل گردید و تقریباً از همان بدو تأسیس پژوهشکده مرمت زمینه‌های مطالعات علمی و باستان سنجانه کشور بر روی میراث فرهنگی با تجهیز آزمایشگاههای سالیابی -کربن۱۴ و همچنین سالیابی ترمولومینسانس- در کنار آزمایشگاههای آنالیز و شناخت مواد فراهم گشت و نکته جالب توجه آن است که گرایش مرمت اشیا تاریخی و باستانسنجی کشور از همان ابتدا درهم‌آمیخته شده‌اند.
از طرف دیگر در سال ۱۳۷۰ شمسی یک توافق‌نامه همکاری بین‌المللی مابین سازمان زمین‌شناسی کشور در بخش مطالعات کانی‌شناسی و دانشگاه ماینز آلمان به امضا رسید که مبنای آن مطالعه در خصوص پیشینه فلزکاری و معدن کاری در ایران بود و دو سال بعد با افزوده شدن سازمان میراث فرهنگی کشور به این تفاهم کمیته‌ی مطالعات معدن کاری و فلزکاری کهن در پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی _ فرهنگی کشور پایه‌گذاری شد. از برون دادهای این تفاهم شاید بتوان به سمپوزیوم بین‌المللی پژوهشی، آموزشی معدن کاری و فلزکاری کهن در کشورهای آسیای میانه و باختری توسط کمیته مطالعات معدن کاری و فلزکاری کهن در سال ۱۳۷۷ با همکاری مرکز باستانشناسی آلمان، موزه معدن بوخوم و دانشگاه فرایبرک آلمان اشاره نمود. در ادامه نیز با شکل‌گیری دوره آموزشی معدنکاوی کهن و فلزکاری در کاشان در سال ۱۳۷۸و آغاز به کار پروژه مشترک مطالعات معدنکاوی و فلزکاری کهن در مناطق اریسمان، محوطه معدنی وشنوه قم و محوطه معدنی انارک در فاصله سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۴ این روند ادامه مییابد.
نخستین انتشارات پراکنده در حوزه باستانسنجی ایران- و به زبان فارسی- همان مجموعه مقالاتی بوده است که در راستای همایش‌های حفاظت و مرمت آثار تاریخی از سال ۱۳۷۵ به بعد به چاپ رسیده و تا به امروز به لطف دست‌اندرکاران ادامه دارد. از این بین نخستین تلاشی که باعث به رسمیت شناخته شدن این حوزه در میان باستان شناسان و دیگر متخصصین مرتبط گردید. برگزاری نخستین همایش باستانسنجی کشور با عنوان: باستان سنجی در ایران: نقش علوم پایه در باستان شناسی” به سال ۱۳۸۱ به همت مرحوم دکتر آذرنوش بوده است.
فرآیند توسعه مطالعات و گرایش‌های باستانسنجی ایران در دهه ۱۳۸۰شمسی به مطالعات پژوهشگران در قالب پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی دانشجویان و همچنین انتشار مقالات علمی خلاصه میشود. تا اینکه در دهه ۹۰ با پیش‌قدم شدن دانشکده هنرهای کاربردی دانشگاه هنر اسلامی تبریز رشته باستانسنجی برای نخستین بار در کشور در دو گرایش آلی و معدنی در مقطع کارشناسی ارشد به سال ۱۳۹۱ راه‌اندازی شد و فعالیتهای علمی آن در قالب سمپوزیوم‌های ملی کاربرد تحلیل‌های علمی در باستانسنجی و مرمت میراث فرهنگی در سال‌های ۱۳۹۱و ۱۳۹۲ بیشتر مورد توجه قرار گرفت. نهایتاً در سال ۱۳۹۴ با آغاز به کار نشریه پژوهه باستان سنجی باب جدیدی در انتشارات این حوزه گشوده شد و این روند به سرعت در حال توسعه است. به نحوی که بار دیگر روابط علمی این حوزه از منظر دانشگاهی با دنیای خارج برقرار شده که حاصل آن برگزاری نخستین سمپوزیوم باستانسنجی ایران و آلمان (The Irano-German International Symposium on Archaeometry) در آبان ماه ۱۳۹۵در دانشگاه ه هنر اسلامی تبریز قابل ذکر است.
آموزش آکادمیک باستانسنجی کشور چگونه است؟
آن‌چنان‌که پیش‌تر ذکر گردید از سال 1391 برای نخستین بار در کشور آموزش رشته باستانسنجی در مقطع کارشناسی ارشد در دانشکده هنرهای کاربردی دانشگاه هنر اسلامی تبریز آغاز گردید. این دانشکده در سال 1378 هم‌زمان با تأسیس دانشگاه هنر اسلامی تبریز فعالیت آموزشی و پژوهشی خود را با پذیرش 28 نفر دانشجو در رشته طراحی صنعتی آغاز به کار نمود. ده سال بعد (سال 1387) این دانشکده در روند رشد خود اقدام به راه‌اندازی گروه مرمت آثار تاریخی با پذیرش دانشجو نمود. با توجه به اهمیت شناخت علمی از فرآیندهای باستانی و باستانشناسی و کمبود چنین رویکردی در ساختار علمی کشور گروه مرمت آثار تاریخی دانشگاه هنر اسلامی تبریز در سال تحصیلی 90-1389 در یک روند مطالعاتی یک‌ساله در قالب تیمی 8 نفره از متخصصین مرتبط اقدام به آمادهسازی و تدوین سرفصل دروس کارشناسی ارشد باستانسنجی بر اساس تجربههای بین‌المللی و نیازهای بومی اقدام نمود و موفق به طی مراحل قانونی از طرف وزارت علوم تحقیقات و فناوری برای کسب مجوز پذیرش دانشجو در مهرماه سال 1391 برای نخستین بار در ایران گردید. در ادامه با تفکیک دانشکدههای دانشگاه هنر اسلامی تبریز این دانشکده با دو گروه اصلی حفاظت و مرمت آثار تاریخی و گروه باستانسنجی در سال 1394 استقلال یافت و در حال حاضر دانشجویان این دانشکده در مقاطع کارشناسی مرمت آثار تاریخی و کارشناسی ارشد باستانسنجی مشغول تحصیل و تحقیق میباشند. همچنین دانشکده حفاظت و مرمت از سال 1393 دانشگاه هنر اصفهان به‌عنوان دومین مرکز آموزشی رشته باستانسنجی کشور در مقطع کارشناسی ارشد اقدام به پذیرش دانشجو نموده است.
هدف از ایجاد رشته باستانسنجی چیست؟
هدف از دوره کارشناسی ارشد باستانسنجی عبارت است از، تربیت مهندسانی که با کسب دانش و مهارتهای لازم توانایی تحقق اهداف زیر را داشته باشند:
مشارکت در کارگاههای باستانشناختی و اکتشاف آثار باستانی برای جمع‌آوری نمونههای آزمایشگاهی.
مشارکت در کارگاه‌ها و آزمایشگاههای مرمت آثار و اشیا فرهنگی و تاریخی برای جمع‌آوری نمونههای آزمایشگاهی باهدف تحلیل.
توانایی و صلاحیت آزمایشهای تحلیلی شیمیایی و فیزیکی آثار باستانی و اموال تاریخی و فرهنگی و هنری.
تاریخ‌گذاری و سالیابی علمی و صلاحیت تصحیح خطاهای باستانشناختی در تعیین قدمت آثار و مواد باستانی و هنری.
توانایی و صلاحیت آزمایشهای تحلیلی شیمیایی و فیزیکی آثار باستانی و اموال تاریخی و فرهنگی و هنری
تاریخ‌گذاری و سالیابی علمی آن‌ها با هدف تشخیص و تفکیک آثار اصیل باستانی و هنری از نمونههای جعلی و تقلبی و بدلی با هدف تأثیرگذاری در مدیریت موزهداری و قضاوت محاکم دادگستری.
طول دوره و شکل نظام درسی رشته باستانسنجی چگونه است؟
دوره کارشناسی ارشد باستانسنجی شامل چهار نیمسال تحصیلی است که دانشجو می‌تواند در یکی از دو گرایش اصلی مطالعات باستانسنجی مواد آلی و یا معدنی تحصیل کند. شکل این نظام به صورت نیمسال- واحدی (شامل 26 واحد درس نظری و عملی و 6 واحد پایاننامه) ارائه میشود که در پایان دانشجو با ارائه و دفاع از پایاننامه خود که جنبه مطالعات آزمایشگاهی و یا میدانی دارد، فارغ‌التحصیل خواهد شد.
واحدهای درسی کداماند؟
تعداد کل واحدهای درسی این دوره 26 واحد درسی و 6 واحد پروژه پایاننامه است:
دروس تخصصی: 8 واحد
دروس اصلی: 20 واحد
دروس اختیاری: 4 واحد
دروس جبرانی: حداکثر 12 واحد به پیشنهاد گروه آموزشی
نقش و توانایی فارغ‌التحصیلان چیست؟
دارا بودن اطلاعات علمی لازم و مهارت عملی و کافی برای پیشبرد تحقیقات آزمایشگاهی- کارگاهی برای آنالیز شیمیایی و فیزیکی آثار باستانی و اموال فرهنگی و تاریخی و هنری ساخته از مواد آلی.
دارا بودن اطلاعات علمی لازم و مهارت عملی و کافی برای پیشبرد تحقیقات آزمایشگاهی- کارگاهی برای آنالیز شیمیایی و فیزیکی آثار باستانی و اموال فرهنگی و تاریخی و هنری ساخته از مواد معدنی.
دارا بودن اطلاعات علمی لازم و مهارت عملی و کافی برای تصحیح خطاهای تحلیلی و تفسیری سالیابی و گاه نگاری آثار باستانی و اموال فرهنگی و تاریخی و هنری ساخته از مواد معدنی.
دارا بودن اطلاعات علمی لازم و مهارت عملی و کافی برای تصحیح خطاهای تحلیلی و تفسیری سالیابی و گاهنگاری آثار باستانی و اموال فرهنگی و تاریخی و هنری ساخته از مواد آلی.
دارا بودن اطلاعات علمی لازم و مهارت عملی و کافی جمع‌آوری نمونههای میدانی از کارگاههای کاوش و مرمت و معادن و محوطههای باستانی با هدف آنالیز آزمایشگاهی.
مشاغل قابل احراز چیست؟
نظر به جوان و نوآور بودن این رشته در نظام آموزش عالی کشور، و فقدان اعضاء هیئت‌علمی ذیصلاح کافی، امکان جذب فارغ‌التحصیلان این رشته در دانشگاه‌های دارای رشته‌های باستانشناسی و مرمت موجود است. نظر به جوان و نوآور بودن این رشته در نظام آموزش عالی کشور، و فقدان اعضاء هیئت‌علمی ذیصلاح کافی، امکان جذب فارغ‌التحصیلان این رشته در پژوهشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی سازمان میراث فرهنگی و صنایع‌دستی و گردشگری موجود است.
همچنین فارغ‌التحصیلان این رشته نظر به ماهیت عملی و فنی آن میتوانند در قالب شرکت‌های فنی- مهندسی ذیصلاح مورد تائید مراجع ذی‌ربط قانونی به‌صورت بخش خصوصی اشتغال ورزند.
همچنین با توجه به اینکه فارغ‌التحصیلان این رشته باید از مقطع کارشناسی باستانشناسی و یا مرمت و یا علوم کاربردی جذب شوند، عملاً باستانسنجی یک توانایی فنی- حرفه‌ای مضاعف برای ایشان محسوب میشود که در کنار مهارتهای مقطع کارشناسی، مسئله اشتغال ایشان را توجیه میکند. نظر به صلاحیت متخصصان باستانسنجی برای تشخیص و تفکیک آثار اصیل باستانی و هنری از نمونههای جعلی و تقلبی و بدلی، ایشان میتوانند در دو قالب کارشناس رسمی ذیصلاح مستخدم و یا آزاد (موسسه حقوقی) با قوه قضاییه و دستگاه قضایی کشور همکاری کنند.
|
جدول شماره (1) ـ دروس جبرانی * |
|||||||
|
شماره |
عنوان درس |
تعداد واحد |
منبع سرفصل درس |
گرایش مربوط |
|||
|
جمع |
نظری |
عملی |
کارگاهی |
||||
|
01 |
مبانی باستانشناسی |
2 |
2 |
- |
- |
کارشناسی باستانشناسی |
کلیه گرایشها |
|
02 |
تاریخ و فن شناسی آثار 1 |
2 |
2 |
- |
- |
کارشناسی مرمت آثار تاریخی |
گرایش آثار و مواد معدنی |
|
03 |
تاریخ و فن شناسی آثار 2 |
2 |
2 |
- |
- |
کارشناسی مرمت آثار تاریخی |
کلیه گرایشها |
|
04 |
تاریخ و فن شناسی آثار 3 |
2 |
2 |
- |
- |
کارشناسی مرمت آثار تاریخی |
گرایش آثار و مواد آلی |
|
05 |
شیمی 1 |
3 |
2 |
1 |
- |
کارشناسی مرمت آثار تاریخی |
کلیه گرایشها |
|
06 |
شیمی 2 |
3 |
2 |
1 |
- |
کارشناسی مرمت آثار تاریخی |
کلیه گرایشها |
|
07 |
شیمی 3 |
3 |
2 |
1 |
- |
کارشناسی مرمت آثار تاریخی |
کلیه گرایشها |
|
08 |
آفت شناسی |
2 |
2 |
1 |
- |
کارشناسی مرمت آثار تاریخی |
گرایش آثار و مواد آلی |
|
09 |
شناخت مواد و مصالح معماری 1 |
2 |
1 |
1 |
- |
کارشناسی مرمت آثار تاریخی |
گرایش آثار و مواد معدنی |
|
10 |
ترسیم فنی |
3 |
- |
- |
3 |
کارشناسی مرمت آثار تاریخی |
کلیه گرایشها |
* دانشجو میبایست به تشخیص گروه آموزشی حداکثر تعداد 12 واحد درسی از دروس جبرانی را که در دوره کارشناسی نگذرانده، پیش از دروس اصلی و تخصصی اخذ نماید.
|
جدول شماره (2) ـ دروس اصلی |
|||||||||||||
|
شماره |
عنوان درس |
تعداد واحد |
پیشنیاز |
||||||||||
|
جمع |
نظری |
عملی |
کارگاهی |
آلی |
معدنی |
||||||||
|
11 |
باستانشناسی فناوری |
2 |
2 |
- |
- |
- |
- |
||||||
|
12 |
باستانشناسی تحلیلی |
2 |
2 |
- |
- |
01، 16، |
01، 16، |
||||||
|
13 |
روشهای گاهنگاری باستانشناختی |
2 |
2 |
- |
- |
01 |
01 |
||||||
|
14 |
روشهای میدانی نمونه‌برداری باستانسنجی |
4 |
- |
4 |
- |
01، 11، 13 |
01، 11، 13 |
||||||
|
15 |
روشهای آزمایشگاهی سالیابی |
2 |
1 |
1 |
- |
14، 13، 18، 19 |
14، 13، 20، 22 |
||||||
|
16 |
مدلسازی ریاضی و تحلیل آماری |
2 |
2 |
- |
- |
- |
- |
||||||
|
17 |
پایاننامه |
6 |
- |
- |
- |
- |
- |
||||||
|
جمع |
20 |
||||||||||||
|
جدول شماره (3) ـ دروس تخصصی ـ گرایش آثار و مواد آلی |
|||||||||||||
|
شماره |
عنوان درس |
تعداد واحد |
پیشنیاز |
||||||||||
|
جمع |
نظری |
عملی |
کارگاهی |
||||||||||
|
18 |
شیمی آلی کاربردی |
2 |
1 |
1 |
- |
- |
|||||||
|
19 |
آزمایشگاه تجزیه مواد آلی |
2 |
- |
2 |
- |
18 |
|||||||
|
20 |
ریزساختارشناسی مواد آلی |
2 |
1 |
1 |
- |
- |
|||||||
|
21 |
فرآیندهای فرسایش آثار و مواد آلی |
2 |
2 |
- |
- |
18 |
|||||||
|
جمع |
8 |
4 |
4 |
- |
|||||||||
|
جدول شماره (4) ـ دروس تخصصی ـ گرایش آثار و مواد معدنی |
||||||
|
شماره |
عنوان درس |
تعداد واحد |
پیشنیاز |
|||
|
جمع |
نظری |
عملی |
کارگاهی |
|||
|
22 |
شیمی معدنی کاربردی |
2 |
1 |
1 |
- |
- |
|
23 |
آزمایشگاه تجزیه مواد معدنی |
2 |
- |
2 |
- |
22 |
|
24 |
ریزساختارشناسی مواد معدنی |
2 |
1 |
1 |
- |
- |
|
25 |
فرآیندهای فرسایش آثار و مواد معدنی |
2 |
2 |
- |
- |
22 |
|
جمع |
8 |
4 |
4 |
- |
||
|
جدول شماره (5) ـ دروس اختیاری |
||||||
|
ردیف |
عنوان درس |
تعداد واحد |
پیشنیاز |
|||
|
جمع |
نظری |
عملی |
کارگاهی |
|||
|
26 |
زمینباستانشناسی |
2 |
2 |
- |
- |
01 |
|
27 |
زبان تخصصی علوم باستانشناختی |
2 |
2 |
- |
- |
- |
|
28 |
پلیمر |
2 |
2 |
- |
- |
18 |
|
29 |
اصول علم مواد |
2 |
2 |
- |
- |
- |
|
30 |
سمینار و روش تحقیق در باستانسنجی |
2 |
2 |
- |
- |
- |
|
31 |
نظام اطلاعات جغرافیایی در باستانسنجی |
2 |
1 |
1 |
- |
- |
|
32 |
آزمایشگاه فیزیک مصالح معماری |
2 |
1 |
1 |
- |
09 |
|
33 |
پرتونگاری آثار و مواد باستانشناختی |
2 |
- |
2 |
- |
- |
* دانشجو میبایست حداقل 4 واحد از دروس اختیاری را اخذ نموده و بگذراند.
