سال 7، شماره 1 - ( 1400 )
سال 7 شماره 1 صفحات 53-31 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Agha-Aligol D, Yousefi H, Moradi M. Elemental Composition of Glass Artifacts Excavated from Takht-e Suleiman World Heritage Site and Ardabil Ancient Sites in Northwestern Iran by Micro-PIXE. JRA 2021; 7 (1) :31-53
URL: http://jra-tabriziau.ir/article-1-255-fa.html
URL: http://jra-tabriziau.ir/article-1-255-fa.html
آقاعلی گل داود، یوسفی حسن، مرادی محمود. آنالیز عنصری و اندازه‌گیری ترکیبات تشکیل‌دهنده مصنوعات شیشه‌ای بدست آمده از مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان و محوطه های باستانی اردبیل در شمال غربی ایران با استفاده از روش میکروپیکسی. پژوهه باستان سنجی. 1400; 7 (1) :31-53
داود آقاعلی گل 
1، حسن یوسفی2 ، محمود مرادی3
1، حسن یوسفی2 ، محمود مرادی3
1- پژوهشکده فیزیک و شتابگرها، پژوهشگاه علوم و فنون هسته ای، تهران، ایران ، daghaaligol@aeoi.org.ir
2- اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل، اردبیل، ایران
3- پژوهشکده فیزیک و شتابگرها، پژوهشگاه علوم و فنون هسته ای، تهران، ایران
2- اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل، اردبیل، ایران
3- پژوهشکده فیزیک و شتابگرها، پژوهشگاه علوم و فنون هسته ای، تهران، ایران
چکیده: (2275 مشاهده)
در این مقاله، نتایج به‌دست آمده از آنالیز عنصری 36 نمونه از قطعات شیشه‌ای مکشوفه از مجموعۀ میراث جهانی تخت سلیمان و محوطه‌های تاریخی اردبیل در شمال غرب ایران که قدمت آن‌ها از دورۀ ساسانی تا دورۀ اسلامی است، ارائه شده است. نمونه‌های شیشه‌ای آنالیز شده در این پژوهش شامل نمونه‌های مطالعاتی از اشیاء تزیینی، قطعات ظروف و اشیاء نامشخص از شیشه است که در رنگ‌های سبز روشن و تیره، سبز زمردی، سفید، ارغوانی، آبی فیروزه‌ای، قهوه‌ای و مشکی ساخته شده‌اند. آنالیز عنصری این نمونه‌ها با استفاده از روش میکروپیکسی در آزمایشگاه واندوگراف پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای در ایران انجام شده است. با استفاده از میکروپیکسی، عناصر اصلی و کم مقدار تشکیل دهندۀ این شیشه‌ها اندازه‌گیری شده و با استفاده از نتایج به‌دست آمده به سئوالات مهمی در زمینۀ فن‌شناسی و تکنیک ساخت، تعیین مواد اولیه مورد استفاده در ساخت و تعیین نوع شیشه‌ها و تجارت و نقل و انتقالات مواد اولیه پاسخ داده شده است. همچنین برای بررسی تفاوت‌های موجود در ترکیبات عنصری شیشه‌های به‌دست آمده از این محوطه‌ها با شیشه‌های به‌دست آمده از مناطق دیگر در ایران و جهان، اشیاء آنالیز شده در این پژوهش با نمونه‌های متعددی از محوطه‌هایی بسیار مهم از دیگر نقاط ایران و کشورهای حوزۀ شرق مدیترانه مانند سوریه، مصر، فلسطین، لبنان و کشورهای همسایه مانند عراق مقایسه شده است. نتایج به‌دست آمده از این پژوهش، نشان می‌دهد شیشه‌های آنالیز شده از این محوطه‌ها بر اساس ترکیبات عنصری و نوع مادۀ گدازآور استفاده شده در فرایند ساخت، به شش گروه مختلف و متفاوت تقسیم می‌شوند. بر اساس این تقسیم‌بندی مشخص شد که تعداد قابل توجهی از شیشه‌های آنالیز شده از این محوطه‌ها از نوع شیشه‌های سیلیکا-سودا-آهک محسوب می‌شوند که در آن‌ها از خاکستر گیاهان به عنوان مادۀ گدازآور استفاده شده است و به احتمال بسیار زیاد جزء تولیدات بومی و داخلی هستند. همچنین نتایج آنالیز، در نمونه‌های این محوطه‌ها، وجود برخی از اشیاء شیشه‌ای که منشأ و محل تولید آن‌ها کاملاً غیر بومی هستند و می‌توانند بر اساس تبادلات تجاری به این مناطق وارد شده باشند را کاملاً تأیید می‌کند. شیشه‌های گروه ناترون، گروه Pb-Ba و گروه Potash از جمله نمونه‌های غیر بومی محسوب می‌شوند.
واژه‌های کلیدی: میکروپیکسی، آنالیز عنصری، قطعات تاریخی شیشه، میراث جهانی تخت سلیمان، محوطه های تاریخی اردبیل
یاداداشت علمی: پژوهشي |
موضوع مقاله:
باستان سنجی
دریافت: 1399/12/27 | پذیرش: 1400/3/4 | انتشار: 1400/6/30 | انتشار الکترونیک: 1400/6/30
دریافت: 1399/12/27 | پذیرش: 1400/3/4 | انتشار: 1400/6/30 | انتشار الکترونیک: 1400/6/30
فهرست منابع
1. Moorey PR. Ancient mesopotamian materials and industries: the archaeological evidence. Clarendon; 2013.
2. Henderson J. Ancient glass: an interdisciplinary exploration. Cambridge University Press; 2013. [DOI:10.1017/CBO9781139021883]
3. Rehren T, Freestone IC. Ancient glass: from kaleidoscope to crystal ball. Journal of Archaeological Science. 2015;56:233-41. [DOI:10.1016/j.jas.2015.02.021]
4. Lin Y, Liu T, Toumazou MK, Counts DB, Kakoulli I. Chemical analyses and production technology of archaeological glass from Athienou-Malloura, Cyprus. Journal of Archaeological Science: Reports. 2019; 23:700-13. [DOI:10.1016/j.jasrep.2018.08.011]
5. Oikonomou A, Triantafyllidis P. An archaeometric study of Archaic glass from Rhodes, Greece: Technological and provenance issues. Journal of Archaeological Science: Reports. 2018;22:493-505. [DOI:10.1016/j.jasrep.2018.08.004]
6. Whitehouse D. 'Things that travelled': the surprising case of raw glass. Early Medieval Europe. 2003;12(3):301-5. [DOI:10.1111/j.0963-9462.2004.00135.x]
7. Brill RH, Stapleton CP. Chemical analyses of early glasses: volume 3: the years 2000-2011, reports, and essays. Corning Museum of Glass. 2012.
8. Henderson J, Chenery S, Faber E, Kröger J. The use of electron probe microanalysis and laser ablation-inductively coupled plasma-mass spectrometry for the investigation of 8th-14th century plant ash glasses from the Middle East. Microchemical Journal. 2016; 128:134-52. [DOI:10.1016/j.microc.2016.03.013]
9. Wypyski MT. Chemical analysis of early Islamic glass from Nishapur. Journal of Glass Studies. 2015:121-36.
10. Swan CM, Rehren T, Lankton J, Gratuze B, Brill RH. Compositional observations for Islamic glass from Sīrāf, Iran, in the Corning Museum of Glass collection. Journal of Archaeological Science: Reports. 2017; 16:102-16. [DOI:10.1016/j.jasrep.2017.08.020]
11. Salehvand N, Agha-Aligol D, Shishegar A, Rachti ML. The study of chemical composition of Persian glass vessels of the early Islamic centuries (10th− 11th centuries AD) by micro-PIXE; Case Study: Islamic collection in the National Museum of Iran. Journal of Archaeological Science: Reports. 2020; 29:102034. [DOI:10.1016/j.jasrep.2019.102034]
12. Agha-Aligol D, Jafarizadeh M, Moradi M. Micro-PIXE: A Powerful Technique in Measurement and Determination of Raw Materials of Glass Artifacts of Parthian Period from Shaur (Susa). Journal of Research on Archaeometry. 2018;4(1):47-65. [آقا علی گل، داود، جعفری زاده، مسلم؛ مرادی، محمود. میکروپیکسی: روشی توانمند در بررسی و تعیین مواد اولیه مصنوعات شیشه ای دوره اشکانی کاخ شائور (شوش)، پژوهه باستان سنجی، 1397 ،4 (1)، 47-65.] [DOI:10.29252/jra.4.1.47]
13. Agha-Aligol D, Jafarizadeh M, Rahbar M, Moradi M. Elemental Composition of Glass Beads Excavated From Saleh Davoud Tombs in Susa by Micro-PIXE: Evidences of Trade of Glass Artifacts during the Parthian Period. Journal of Research on Archaeometry. 2019;5(1):143-66. [آقا علی گل، داود، جعفری زاده، مسلم، رهبر، مهدی، مرادی، محمود. کاربرد روش میکروپیکسی جهت آنالیز عنصری مهره های شیشه ای مکشوفه از آرامگاه های صالح داود خوزستان: شواهدی از تجارت مصنوعات در دوره اشکانی، پژوهه باستان سنجی،1398، 5 (1)، 166-143.] [DOI:10.29252/jra.5.1.143]
14. Agha-Aligol D, Sodaei B, Khosravi L, Karimi M. Investigation and Study of Glass Artifacts of the Sassanid Period; Case Study: Jahangir Dome and Gouriyeh Glasses in Ilam Province using Micro-PIXE Technique. Journal of Research on Archaeometry. 2019;5(2):47-70. [آقا علی گل، داود، سودایی، بیتا، خسروی، لیلا، کریمی، مینا. بررسی و مطالعه مصنوعات شیشه ای دوره ساسانی، نمونه مطالعاتی: شیشه های محوطه گنبد جهانگیر و (تپه) گوریه در استان ایلام با استفاده از روش میکروپیکسی، پژوهه باستان سنجی،1398، 5 (2)، 70-47.] [DOI:10.29252/jra.5.2.47]
15. Bahadori R, Agha-Aligol D. Labratorial Studies on the Blue and Green Beads Used in the Prehistoric Ornaments of National Museum of Iran. pazhoheshha-ye Bastan shenasi Iran. 2018; 8(18):45-62. [بهادری، رؤیا، آقا علی گل، داود. مطالعات آزمایشگاهی تعدادی از مهره‌های آبی و سبز به‌کاررفته در زیورآلات پیش‌ازتاریخ موزه ملی ایران، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران،1397، 8(18)،45-62.]
16. Sarferaz A A, Kiani M Y. Takht-e sulyman. Tabriz, Moaseseh ye Tarikh va Farhang Iran.1347. [سرفراز، علي اكبر و کيانی، محمد يوسف. تخت سليمان، مؤسسه تاريخ و فرهنگ ايران، تبريز، 1347.]
17. Wiegartz H. Archaologischer Anzeiger.tumulus tepe Majid.1965;788
18. Naumann R. Die Ruinen von Tacht-e Suleiman und Zendan-e Suleiman und Umgebung. Führer zu archäologischen Plätzen in Iran. 1977.
19. Wilson J C. History of Iranian art, translated by Masoud Rajbnia, Tehran: bongah tarjomeh va nashre ketab.1356. [ویلسن، کریستی. تاریخ صنایع ایران، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ اول، 1356.]
20. Kambakhsh fard S. An inscription of Sabalan mount. Bastanshenasi va honare Iran.1347; 1, 55-9. [كامبخش فرد، سيفالله. سنگ نبشته هايي در اطراف سبلان، «باستان شناسي و هنر ايران»، ش 1، 1347، صص 55 تا 59.]
21. Haerinck E. Painted pottery of the Ardabil style in Azerbaidjan (Iran). Iranica Antiqua. 1978; 13:75. [هرینگ، ارنی. سفال ایران در دوره اشکانی،1376، ترجمه حمیده چوبک، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.]
22. Yousefi H. Site of Qonaq Qiran (ruin dez), national registration file, Ardabil archive of ministry of cultural heritage, handicrafts and tourism. 1381. [یوسفی، حسن، قلعه قوناخ قیران(رویین دز)، پرونده ثبت ملی اثر، سازمان میراث فرهنگی کشور، مرکز اسناد و آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، 1381.]
23. Yousefi H. Site of shahar yeri and mekteb oshaglari, national registration file, Ardabil archive of ministry of cultural heritage, handicrafts and tourism.1381. [یوسفی، حسن، محوطه باستانی شهریری و مکتب اوشاقلاری، پرونده ثبت ملی اثر، سازمان میراث فرهنگی کشور، مرکز اسناد و آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، 1381].
24. Deravianco A, Zedi M, Zenin A, Gladishu S, Shapkin A. Archaeological study report of the joint expedition of Russia and Iran, on the southern shores of the Caspian Sea, Omal-Banin Ghafori, Tehran: moalef, moaseseh ye binal melel yeh motaleate gerdesh geri vehsht mina. 1392; 4, 7-22. [درویانکو، آناتولی، زیدی، محسن، زنین، آناتولی، گلادیشو، سرگی، شاپکین، آندری کریوو. گزارش بررسی باستان شناختی هئیت مشترک روسیه- ایران در کرانه های جنوبی دریای مازندران، باستان شناسی ایران، به کوشش ام البنین غفوری، تهران: مؤلف، مؤسسه بینالمللی مطالعات گردشگری وهشت مینا، ش 4، سال چهارم، 1392، 22-7.]
25. Burney CA. Meshkin shahr in Iran, 1979; 156-5.
26. Ferdowsi A G. Shahnameh Ferdowsi, Mashhad: Sokhan Goster. 1348. [فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، مشهد، سخن گستر، 1384.]
27. Behazin D. Ardabil (what do I know from Iran?), Tehran: deftere pezhohesh hayeh farhangi.1382. [به آذین، داریوش. اردبیل (از ایران چه میدانم؟). تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ اول، 1382.]
28. Mustawfī Q, ḤamdAllāh Ibn Abī Bakr ibn Aḥmad. Nuzhat-al-qulūb, translated by Moḥammad Dabīr Siyāqi, Tehran: ketabkhane Tahury.1336. [مستوفی قزوینی، حمداللّه بن ابى بكربن احمد. (1336). نزهۀالقلوب. به كوشش محمّد دبير سياقى، تهران: كتابخانه طهورى.]
29. Stevens R. The land of the great Sophy. London: Methuen; 1962.
30. Yaghout H, Shahab al-din Abu Abdulah. Mojem al-boldān, Tehran, Bina.1965; 1. [یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبداله الحموی الرومی. معجم البلدان، ج 1، تهران: بی نا، 1965.]
31. Johansson SA, Campbell JL. PIXE: A novel technique for elemental analysis.1988. [DOI:10.1016/S0003-2670(00)84112-4]
32. Nastasi M, Mayer JW, Wang Y. Ion beam analysis: fundamentals and applications. CRC Press; 2014. [DOI:10.1201/b17310]
33. Vicenzi EP, Eggins S, Logan A, Wysoczanski R. Microbeam characterization of corning archeological reference glasses: new additions to the smithsonian microbeam standard collection. Journal of Research of the National Institute of Standards and technology. 2002; 107(6):719. [DOI:10.6028/jres.107.058]
34. Sayre EV, Smith RW. Compositional categories of ancient glass. Science. 1961; 133(3467):1824-6. [DOI:10.1126/science.133.3467.1824]
35. Blomme A, Degryse P, Dotsika E, Ignatiadou D, Longinelli A, Silvestri A. Provenance of polychrome and colourless 8th-4th century BC glass from Pieria, Greece: a chemical and isotopic approach. Journal of Archaeological Science. 2017;78:134-46. [DOI:10.1016/j.jas.2016.12.003]
36. Phelps M, Freestone IC, Gorin-Rosen Y, Gratuze B. Natron glass production and supply in the late antique and early medieval Near East: The effect of the Byzantine-Islamic transition. Journal of Archaeological Science. 2016;75:57-71. [DOI:10.1016/j.jas.2016.08.006]
37. Carmona N, Villegas MA, Jiménez P, Navarro J, García-Heras M. Islamic glasses from Al-Andalus. Characterisation of materials from a Murcian workshop (12th century AD, Spain). Journal of Cultural Heritage. 2009;10(3):439-45. [DOI:10.1016/j.culher.2008.12.005]
38. Qin Y, Wang Y, Chen X, Li H, Xu Y, Li X. The research of burning ancient Chinese lead-barium glass by using mineral raw materials. Journal of Cultural Heritage. 2016;21:796-801. [DOI:10.1016/j.culher.2016.04.003]
39. De Bardi M, Hutter H, Schreiner M, Bertoncello R. Potash-lime-silica glass: protection from weathering. Heritage Science. 2015;3(1):1-9. [DOI:10.1186/s40494-015-0051-4]
40. Zhang B, Cheng HS, Ma B, Li QH, Zhang P, Gan FX, Yang FJ. PIXE and ICP-AES analysis of early glass unearthed from Xinjiang (China). Nuclear Instruments and Methods in Physics Research Section B: Beam Interactions with Materials and Atoms. 2005;240(1-2):559-64. [DOI:10.1016/j.nimb.2005.06.154]
41. Jackson CM, Paynter S, Nenna MD, Degryse P. Glassmaking using natron from el-Barnugi (Egypt); Pliny and the Roman glass industry. Archaeological and Anthropological Sciences. 2018;10(5):1179-91. [DOI:10.1007/s12520-016-0447-4]
42. Henderson J, An J, Ma H. The archaeometry and archaeology of ancient Chinese glass: a review. Archaeometry. 2018;60(1):88-104. [DOI:10.1111/arcm.12368]
43. Rosenow D, Meek A, Phelps M, Freestone I. Things that travelled-Mediterranean Glass in the First Millennium CE. UCL Press; 2018. [DOI:10.2307/j.ctt21c4tb3]
44. Topić N, Radović IB, Fazinić S, Šmit Ž, Sijarić M, Gudelj L, Burić T. Compositional analysis of Late Medieval glass from the western Balkan and eastern Adriatic hinterland. Archaeological and Anthropological Sciences. 2019; 11(5):2347-65.
https://doi.org/10.1007/s12520-019-00805-8 [DOI:10.1007/s12520-018-0712-9]
45. Fiorentino S, Venezia B, Schibille N, Vandini M. Streams across the Silk Roads? The case of Islamic glass from Ghazni. Journal of Archaeological Science: Reports. 2019; 25:153-70. [DOI:10.1016/j.jasrep.2019.04.002]
46. Shortland AJ, Kirk S, Eremin K, Degryse P, Walton M. The Analysis of Late Bronze Age Glass from Nuzi and the Question of the Origin of Glass‐Making. Archaeometry. 2018 Aug;60(4):764-83. [DOI:10.1111/arcm.12332]
47. Machado A, Wolf S, Alves LC, Katona-Serneels I, Serneels V, Trümpler S, Vilarigues M. Swiss stained-glass panels: an analytical study. Microscopy and Microanalysis. 2017; 23(4):878-90. [DOI:10.1017/S1431927617000629]
48. Schibille N, Sterrett-Krause A, Freestone IC. Glass groups, glass supply and recycling in late Roman Carthage. Archaeological and Anthropological Sciences. 2017 Sep; 9(6):1223-41. [DOI:10.1007/s12520-016-0316-1]
49. Van Wersch L, Loisel C, Mathis F, Strivay D, Bully S. Analyses of early medieval stained window glass from the monastery of Baume‐Les‐Messieurs (Jura, France). Archaeometry. 2016; 58(6):930-46. [DOI:10.1111/arcm.12207]
50. Silvestri A, Tonietto S, Molin G, Guerriero P. The palaeo-Christian glass mosaic of St. Prosdocimus (Padova, Italy): archaeometric characterisation of tesserae with copper-or tin-based opacifiers. Journal of archaeological science. 2014; 42:51-67. [DOI:10.1016/j.jas.2013.10.018]
51. Vataj E, Hobdari E, Röhrs S, Vandenabele P, Civici N. Analytical characterization of glass tesserae from mosaics of early Christian basilicas in Albania. Applied Physics A. 2017;123(1):1-5. [DOI:10.1007/s00339-016-0661-z]
52. Henderson J, McLoughlin SD, McPhail DS. Radical changes in Islamic glass technology: evidence for conservatism and experimentation with new glass recipes from early and middle Islamic Raqqa, Syria. Archaeometry. 2004;46(3):439-68. [DOI:10.1111/j.1475-4754.2004.00167.x]
53. Freestone IC, Gorin-Rosen Y, Hughes MJ. Primary glass from Israel and the production of glass in late antiquity and the early Islamic period. MOM Éditions. 2000;33(1):65-83
54. Freestone IC. Composition and affinities of glass from the furnaces on the island site, Tyre. Journal of Glass Studies. 2002; 67-77.
55. Mirti P, Pace M, Negro Ponzi MM, Aceto M. ICP-MS Analysis of Glass Fragments of Parthian and Sasanian Epoch from Seleucia and Veh Ardaš? R (Central Iraq). Archaeometry. 2008; 50(3):429-50. [DOI:10.1111/j.1475-4754.2007.00344.x]
56. Mirti P, Pace M, Malandrino M, Ponzi MN. Sasanian glass from Veh Ardašīr: new evidences by ICP-MS analysis. Journal of Archaeological Science. 2009; 36(4):1061-9. [DOI:10.1016/j.jas.2008.12.008]
57. Wood M, Panighello S, Orsega EF, Robertshaw P, van Elteren JT, Crowther A, Horton M, Boivin N. Zanzibar and Indian Ocean trade in the first millennium CE: the glass bead evidence. Archaeological and Anthropological Sciences. 2017; 9(5):879-901. [DOI:10.1007/s12520-015-0310-z]
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
