تبیین الگوهای استقراری و فرهنگی شمال‌غرب دریاچه ارومیه در دوره مس و سنگ بر اساس تحلیل های GIS - پژوهه باستان سنجی
سال 7، شماره 1 - ( 1400 )                   سال 7 شماره 1 صفحات 204-187 | برگشت به فهرست نسخه ها


XML English Abstract Print


Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:

Garavand A, Abedi A, Malekpour F. Explanation of the Settlement and Cultural Patterns of the Northwestern Basin of Lake Urmia in During Chalcolithic Period. JRA 2021; 7 (1) :187-204
URL: http://jra-tabriziau.ir/article-1-279-fa.html
گراوند افراسیاب، عابدی اکبر، ملک پور فاطمه. تبیین الگوهای استقراری و فرهنگی شمال‌غرب دریاچه ارومیه در دوره مس و سنگ بر اساس تحلیل های GIS. پژوهه باستان سنجی. 1400; 7 (1) :187-204

URL: http://jra-tabriziau.ir/article-1-279-fa.html


1- گروه باستانشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران ، garavand.afra@gmail.com
2- گروه مرمت و باستانسنجی، دانشکده حفاظت آثار فرهنگی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران
3- میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خوی، خوی، ایران
چکیده:   (1678 مشاهده)
شمال‌غرب دریاچۀ ارومیه که هفت شهرستانِ سلماس، خوی، چایپاره، چالدران، شوط، پلدشت و ماکو را شامل می‌شود؛ در کرانۀ جنوبی رودخانه ارس واقع شده است. این منطقه به سبب شرایط جغرافیایی و مسیر ارتباطی مابین قفقاز جنوبی، شرق آناتولی، فلات مرکزی و جنوب دریاچۀ ارومیه و همچنین ظرفیت‌های زیست‌محیطی مناسب و مطلوب، زمینه‌ساز حضور جوامع انسانی در ادوار مختلف تاریخی و فرهنگی بوده است. باوجوداینکه از قرن 19 میلادی به بعد حوضۀ جنوبی دریاچۀ ارومیه موردتوجه مطالعات باستان‌شناسی واقع شده، اما بخش شمالی آن‌که از توانمندی‌ها و قابلیت‌های بسزایی برخوردار است، چندان موردمطالعه قرار نگرفته و فقدان پژوهش‌های علمی و روشمند دوران پیش‌ازتاریخ به‌ویژه دورۀ مس و سنگ در این پهنۀ فرهنگی بسیار محسوس است. با عنایت به اینکه مجموعه عوامل زیست‌محیطی نقش مهمی در شکل‌دهی و توزیع مکانی استقرارهای جوامع بشری در ادوار مختلف فرهنگی دارند، به نظر می‌رسد برهم‌کنش‌های انسان با محیط‌زیستِ پیرامون در حوضۀ شمال‌غرب دریاچۀ ارومیه یک چشم‌انداز متمایز را به دنبال داشته است. پژوهش حاضر برای نخستین بار به تبیین الگوهای استقراری و فرهنگی 21 سکونتگاه مس و سنگ در حوضۀ شمال‌غرب دریاچه ارومیه که تاریخ نسبی از آغاز هزارۀ پنجم تا پایان هزارۀ چهارم ق. م دارند، می‌پردازد. مهم‌ترین پرسش اصلی پژوهش این است که عوامل زیست‌محیطی چه نقش و تأثیری بر شکل‌گیری، نحوۀ پراکنش و برهم‌کنش فرهنگی استقرارگاه‌های دورۀ مس و سنگ در شمال‌غرب حوضه دریاچه ارومیه داشته‌اند؟ در این خصوص عوامل محیطی مانند: ارتفاع از سطح دریا، آب‌وهوا، منابع آب، خاک‌ها، راه‌ها، جهت و میزان شیب زمین در ارتباط با 21 استقرار مس و سنگ با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) تحلیل شد و نتایج پژوهش نشان داد که اساسی‌ترین عوامل محیطی در شکل‌گیری و برهم‌کنش فرهنگی زیستگاه‌های دورۀ مس و سنگ در این حوضه، سه عامل «دسترسی به منابع آب دائمی»، «کد ارتفاعی» و «راه‌های ارتباطی» است و این سه عامل، وابستگی استقرارها را به منابع آب به‌صورت خطی، وابستگی به پهنۀ دشت جهت کشاورزی و وابستگی به معابر مواصلاتی را جهت مبادلات تجاری، نشان می‌دهد.
 
متن کامل [PDF 1741 kb]   (1279 دریافت)    
یاداداشت علمی: پژوهشي | موضوع مقاله: باستان سنجی
دریافت: 1400/2/8 | پذیرش: 1400/5/30 | انتشار: 1400/6/30 | انتشار الکترونیک: 1400/6/30

فهرست منابع
1. Motarjem A. Almasi T. A Study of Cultural Changes in Kangavar Plain from the Copper Stone Age to the End of the Bronze Age Based on Establishment Models. 2013; 5 (3): 51-62. [in Persian]. [مترجم عباس، الماسی طیبه. بررسی تغییرات فرهنگی دشت کنگاور از دورۀ مس سنگ تا پایان عصر مفرغ بر اساس مدل‌های استقراری. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران. 1392؛ 5 (3): 51-62.[
2. Rahnamaei MT. Environmental Capabilities of Iran. Tehran: Ministry of Housing and Urban Development; 2000. [in Persian] [رهنمایی محمدتقی. توان‌های محیطی ایران. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی؛ 1373. [
3. Alizadeh A. Theory and Practice in Archeology with Chapters in Transformational Biology and Epistemology. Tehran: Printing and Publishing Organization: Cultural Heritage Organization; 2001. [in Persian]. [علیزاده عباس. تئوری و عمل در باستان‌شناسی با فصل‌هایی در زیست‌شناسی تحولی و معرفت‌شناسی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات: سازمان میراث فرهنگی کشور: 1380.[
4. Parsons JR. Archaeological Settlement patern, Annual Review of Anthropology. 1972; 1:127-150. [DOI:10.1146/annurev.an.01.100172.001015]
5. Kowalewaki SA. Rrgional Setelment patern studies. journal Archaeology res. 2008; 16: 225-285. [DOI:10.1007/s10814-008-9020-8]
6. Burney C A. Excavation at Haftavan Tepe, 1969: Second Preliminary Report. Iran. 1970a; 8: 157-171. [DOI:10.2307/4299640]
7. Burney CA. Haftavan Tepe, in Survey of Excavation in Iran during 1968-69. Iran. 1970b; 8: 182-183. [DOI:10.2307/4299640]
8. Burney C.A. Excavation at Haftavan Tepe, 1969: Second Preliminary Report. Iran. 1972; 10: 127-142. [DOI:10.2307/4300469]
9. Burney CA. Excavation at Haftavan Tepe, 1971: Third Preliminary Report. Iran. 1973; 11: 153-172. [DOI:10.2307/4300492]
10. Kroll S. Prehistoric Settlement Patterns in the Maku and Khoy Regions of Iranian Western Azarbaijan. In M. Azarnoush (ed), Proceedings of the International Symposium on Iranian Archaeology: Northwestern Region. Iranian Center for Archaeological Research Tehran: 2004; 45-53.
11. Kleiss W. Bastam I: Ausgrabungen in den Urartãischen Anlagen 1972-1975. Berlin: 1979.
12. Kleiss W. Bastam II: Ausgrabungen in den Urartischen Anlagen 1977-1978, Berlin: 1988.
13. Khatib H. Urartu Civilization, Part 2: Urartu Archeology after 1960, Cultural Heritage and Tourism Organization, Archaeological Research Institute. 2010. [in Persian]. [خطیب شهیدی حمید. تمدن اورارتو، بخش دوم: باستان‌شناسی اورارتو پس از سال 1960. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری پژوهشکده باستان‌شناسی؛ 1389.[
14. Kearton R. RB. Survey in Azarbaijan. In Survey pf exczvztion in Iran, 1967-8 Iran 7: 186-187. 1970. A survey of Settlement in the Salmas Valley, West Azarbaijan, Iran Manuscript in the files of the Hasanalu Project.University of pensylvania. Philadelphia. 1969.
15. Swiney S. Survey in Notrh-Western Iran 1971, East and West. 1975; 25: 77-96.
16. Kargar B. Investigation and Speculation of Ahranjan and Qara Tappeh, Salmas Plain [Unpublished] Master Thesis in Archeology, University of Tehran, Faculty of Literature and Humanities. 1995. [in Persian]. [کارگر بهمن. بررسی و گمانه‌زنی اهرنجان و قره‌تپه دشت سلماس ]منتشرنشده [پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1374.[
17. Malekpour F. Study and analysis of settlement patterns of stone copper to the end of the old bronze of Khoy and Salmas counties (unpublished) Master Thesis in Archeology, Faculty of Humanities, Islamic Azad University, Abhar Branch. 2010. [in Persian]. [ملک پور فاطمه. مطالعه و تحلیل الگوهای استقراری مس و سنگی تا پایان مفرغ قدیم شهرستان‌های خوی و سلماس (منتشرنشده) پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته باستان‌شناسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر. 1389. [
18. Abedi A, Omrani B, Karimifar A. Fifth and fourth millennium BC in north-western Iran: Dal-ma and Pisdeli revisited, Documenta Praehistorica XLII. 2015; 321-338. [DOI:10.4312/dp.42.23]
19. Abedi A. Iranian- Azerbaijan Pathway from the Zagros to the Caucasus: Kul Tepe and Dava Göz, New Neolithic Sites in NW Iran. Mediterranean Archaeology and Archaeometry. 2017; 17: 79-98.
20. Alizadeh K. Social Inequality at Köhne Shahar, an Early Bronze Age Settlement in Iranian Azerbaijan, Department of Anthropology. Harvard University. 2016.
21. Kleiss W, Kroll S. Ravaz und Yakhvali, zwei befestigte Platze des 3. Jahrtausends, Archaologische Mitteilungen aus Iran. 1979; 12: 27-47.
22. Garavand A, Malekpour F. speculation of Khoy Dozdaghi area; An area in northwestern Iran. Archaeological excavations of pre-Islamic Iran, 2017, 2 (2): 31-48. [in Persian]. [گراوند افراسیاب، ملک پور فاطمه، گمانه‌زنی محوطه دوزداغی خوی؛ محوطه‌ای در شمال غرب ایران. جستارهای باستان‌شناسی ایران پیش از اسلام، 1396؛ 2(2): 31-48.[
23. Garavand A, Hajizadeh K, Malekpour F, Abedi A. Dozdaghi Khoy settlement site from the Bronze Age in the north of Urmia Lake, Parseh Archaeological Quarterly. 2019, 10 (3): 37-25. [in Persian]. [گراوند افراسیاب، حاجی‌زاده کریم، ملک پور فاطمه، عابدی، اکبر. محوطه دوزداغی خوی استقرارگاهی از عصر مفرغ در شمال دریاچه ارومیه. باستان شناسی پارسه، 1398؛ 10(3): 25-37.[ [DOI:10.30699/PJAS.3.10.25]
24. Heidari R. Ghaban Mako Castle Speculation Report, Archaeological Research Institute Archive. 2016, (Unpublished). [in Persian]. [حیدری رضا. گزارش گمانه‌زنی قلعه قبان ماکو. آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی، 1395، (گزارش منتشرنشده)[
25. Binandeh A. Speculation Report of Pasangar Mako Site, Archaeological Research Institute Archive. 2017, (Unpublished). [in Persian]. [بیننده علی. گزارش گمانه‌زنی محوطه پاسنگر ماکو. آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی، 1396، (گزارش منتشرنشده)[
26. Malekpour F. Garavand A. Speculation Report of Shams Tabrizi Khoy Site. Archaeological Research Institute Archive. 2018, (Unpublished). [in Persian].[ملک پور فاطمه، گراوند افراسیاب. گزارش گمانه‌زنی محوطه شمس تبریزی خوی، آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی، 1397، (منتشرنشده)[
27. Shirzadeh Gh. Speculation Report on Determining the Area and Privacy of Bastam Castle. Archaeological Research Institute Archive, 2018, (Unpublished). [in Persian]. [شیرزاده غلام. گزارش گمانه‌زنی تعیین عرصه و حریم قلعه بسطام، آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی، 1397، (منتشرنشده)[
28. Garavand A. Speculation Report on Determining the Area and Privacy of Ahranjan Tepe Salmas. Archaeological Research Institute Archive, 2019, (Unpublished). [in Persian]. [گراوند افراسیاب. گزارش گمانه‌زنی تعیین عرصه و حریم تپه اهرنجان سلماس، آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی، 1398، (منتشرنشده) [
29. Zifar H. Speculation Report on Determining the Area and Privacy of Sadeghian Tepe Ghabrestan Salmas. Archive of the Archaeological Research Institute, 2020, (unpublished), [in Persian].[ذیفر حامد. گزارش گمانه‌زنی تعیین عرصه و حریم تپه قبرستان صدقیان سلماس، آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی، 1399، (منتشرنشده)[
30. Mostafa Pour I, Speculation Report for Determining the Area and Privacy of the Pakajik Tepe Ghabrstan Salmas. Archive of the Archaeological Research Institute, 2020, (unpublished). [in Persian]. [مصطفی پور ایمان. گزارش گمانه¬زنی تعیین عرصه و حریم تپه قبرستان پکاجیک سلماس، آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی، 1399، (منتشرنشده)]
31. Gargari Leila. Speculation Report on Determining the Area and Privacy of Gohran Tepe, Archive of the Archaeological Research Institute. 2020. (Unpublished). [in Persian].[گرگری لیلا. گزارش گمانه زنی تعیین عرصه و حریم تپه گوهران. آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی، 1399، (منتشرنشده)[
32. Garavand A. Speculation report for stratigraphy and determination of the area and privacy of Chay Tepe Khoy. Archive of Archaeological Research Institute, 2021, (Unpublished). [in Persian]. [گراوند افراسیاب. گزارش گمانه‌زنی به‌منظور لایه‌نگاری و تعیین عرصه و حریم تپه چای خوی، آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی، 1400، (منتشرنشده)[
33. Khosrozadeh A. Study of the settlement model of the Sassanid period in the Miankuhi plain of Farsan Chaharmahal and Bakhtiari, Archaeological Research of Iran. 2015; 8: 188-99. [in Persian].[خسروزاده علیرضا. مطالعه الگوی استقراری دوره ساسانی دشت میانکوهی فارسان چهارمحال و بختیاری. پژوهش های باستان شناسی ایران. 1394؛ 8،: 99-188.[
34. Azimi M, Nazarifard MH, Momeni R. Application of GIS in locating, Tehran, Mehregan Publications. 2010. [in Persian].[عظیمی حسینی محمد. نظری فرد محمدهادی. مؤمنی رضوانه. کاربرد GIS در مکان‌یابی. تهران: انتشارات مهرگان؛ 1389.[
35. Sarshogh M, Salehi MH, Beigi H. The effect of direction and slope position on soil particle size distribution in Chelgard area of Chaharmahal and Bakhtiari province. Journal of Soil and Water Conservation Research. 2012; 3: 77 - 98. [in Persian].[سرشوق مژگان، صالحی محمدحسین، بیگی حبیب الله. اثر جهت و موقعیت شیب بر توزیع اندازه ذرات خاک¬ها در منطقه چلگرد استان چهارمحال و بختیاری، پژوهش های حفاظت آب‌وخاک، 1391: 3: 77- 98.[
36. Greek D. An Introduction to Agricultural Geography, translated by Alireza Kouchaki et al., Fifth Edition, Ferdowsi University. 2009. [in Persian].[گریـک دیویـد. مقدمه‌ای بـر جغرافیـای کشـاورزی. ترجمـه: علیرضـا کوچکـی و همـکاران. چـاپ پنجـم، دانشـگاه فردوسـی مشـهد. 1388. [
37. Sarikhani M. Heidarian M. Parseh Sh. Study and settlement pattern of Sassanid sites in the plain between Sanghar and Keliai mountains. Iranian Archaeological Research, 2016; No. 10: 101-120. [in Persian]. [ساریخانی مجید، حیدریان محمود، پارسه شهرام. بررسی و الگوی استقراری محوطه های ساسانی در دشت میان کوهی سنقر و کلیایی، پژوهش های باستان‌شناسی ایران، 1395، شماره 10: 101- 120.[
38. Fatab A. and et al., Investigating the Impact of Natural Factors on the Spatial Distribution of the Ancient Centers of West Azerbaijan Using (GIS), Spatial Planning, 2014, No. 14, pp. 37-60. [in Persian]. [آفتاب احمد و دیگران. بررسی تأثیر عوامل طبیعی در توزیع فضایی مراکز باستانی آذربایجان غربی با استفاده از (GIS). برنامه‌ریزی فضایی، 1393؛ 14: 37-60. [
39. Pecorella M S. Tra lo Zagros e l"Urmia: ricerche storiche ed archeologiche nell"Azerbaigian iraniano (Incunabula Graeca 78). Roma: 1984.
40. Ajorloo B. Neolithic Process in Azerbaijan [Unpublished] PhD Thesis in Archeology. University of Tehran, Faculty of Literature and Humanities, 2007. [in Persian]. [آجورلو بهرام. فرایند نوسنگی شدن در آذربایجان ] منتشرنشده [پایان‌نامه دکتری رشته باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1386.[
41. Ajorloo B. Thre Early Neolithic Period in the Urmia Lake Region A Prospect of Neolithization and Impression of Zagros Traditions. Joco quartery, 2013. Vol. 1, No. 1. PP 31-40.
42. Voight M M. Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement. Pennsylvania: University of Pennsylvania. 1983.
43. Burney C. Excavation at Yanik tape North - west Iran. Iraq, 1961; 23(2): 138- 153. [DOI:10.2307/4199703]
44. Razzaqi H, Fahimi H. Preliminary Report of Speculation in Tejeh Jalbar, West Azerbaijan. Archeology and History, 2004; 18(2): 59-52. [in Persian]. [رزاقی حسین. فهیمی حمید. گزارش مقدماتی گمانه‌زنی در تپه جلبر، آذربایجان غربی. باستان‌شناسی و تاریخ، 1383؛18 (2): 59-52.] [DOI:10.1017/S0269915X04002010]
45. Hamlin C. Dalma Tepe. Iran 13, 1975. PP: 111-127 [DOI:10.2307/4300529]
46. Tonoike Y. Beyond style: Petrographic analysis of Dalma ceramics in two regions of Iran, Unpublished Ph.D. Dissertation, Yale University.2009.
47. Abdi K. The Early Development of Pastoralism in the Central Zagros Mountains, Journal of World Prehistory, 2003. Vol. 17, No. 4, pp. 395-448. [DOI:10.1023/B:JOWO.0000020195.39133.4c]
48. Abedi A. Absolute chronology (14C) and relative chronology of Doz Goz Khoi using accelerator mass spectrometry (AMS) method; Evidence from the Copper and Transitional Period, Dalma and Pizdeli, Archaeological Research, 2016; 2(1): 54-39. [in Persian]. [عابدی اکبر. گاهنگاری مطلق (14C) و نسبی محوطه دوه گُز خوی با استفاده از روش طیف‌سنج جرمی شتاب دهنده (AMS)؛ شواهدی از دوره مس و سنگ انتقالی، دالما و پیزدلی. پژوهه باستان¬سنجی، 1395؛ 2 (1) : 54-39. [ [DOI:10.29252/jra.2.1.39]
49. Voigt MM, Dyson RH. The chronology of Irsn. 8000-2000 B.C. Chronology in World Archaeology, third Edition Vols. Robert W. Erich University of Chicago, 1992, PP. 122-178 Vol. I and PP. 122-153 Vol.II.
50. Burney CA. Excavation at Yanik tape, Azarbaijan, 1962: secend Preliminary report. Iraq 26, 1964. PP. 54- 61. [DOI:10.2307/4199761]
51. Helwing, B. The late chalclotic period in the northern Zagros a reappraisal of the cueernt status of research. in M. Azarnoush (ed.). Proceedings of International Symposium on Iranian Archaeology, Northwest Region. Tehran: 2004; P.11-23.
52. Burton BT. Excavation in Azarbaijan, 1948. London: Murray. 1951.
53. Henrickson E. FF. An updated chronology of the early and middle chalcolithic of the central Zagros highlands, Western Iran, IRAN, 1985a; 23: 63-108. [DOI:10.2307/4299754]

بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.

کلیه حقوق این وب سایت متعلق به پژوهه باستان سنجی می باشد.

طراحی و برنامه نویسی : یکتاوب افزار شرق

© 2024 CC BY-NC 4.0 | Journal of Research on Archaeometry

Designed & Developed by : Yektaweb