سال 7، شماره 1 - ( 1400 )
سال 7 شماره 1 صفحات 101-81 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Kameshki N, Amirhajloo S, Agha-Aligol D, Shahsavari M, Fazel L. (2021). Lustre Production in Kerman; Typology and Elemental Analysis of Lustrewares of Exhibition and Pottery Bank of Arg-e Bam. JRA. 7(1), 81-101. doi:10.52547/jra.7.1.81
URL: http://jra-tabriziau.ir/article-1-264-fa.html
URL: http://jra-tabriziau.ir/article-1-264-fa.html
کمشکی ندا، امیرحاجلو سعید، آقاعلی گل داود، شهسواری میثم، فاضل لیلا. صنعت تولید سفال زرینفام در ناحیه کرمان؛ گونه‌شناسی و آنالیز عنصری سفالهای زرینفام نمایشگاه و بانک سفال ارگ بم پژوهه باستان سنجی 1400; 7 (1) :101-81 10.52547/jra.7.1.81
ندا کمشکی1 
، سعید امیرحاجلو* 
2، داود آقاعلی گل3 ، میثم شهسواری4 ، لیلا فاضل1
، سعید امیرحاجلو* 2، داود آقاعلی گل3 ، میثم شهسواری4 ، لیلا فاضل1
1- پایگاه میراث جهانی ارگ بم، بم، ایران
2- گروه باستان شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران ،saeed.hajloo@gmail.com
3- پژوهشکده فیزیک و شتابگرها، پژوهشگاه علوم و فنون هسته ای ایران، تهران، ایران
4- گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه جیرفت، جیرفت، ایران
2- گروه باستان شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران ،
3- پژوهشکده فیزیک و شتابگرها، پژوهشگاه علوم و فنون هسته ای ایران، تهران، ایران
4- گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه جیرفت، جیرفت، ایران
چکیده: (2166 مشاهده)
سفال زرینفام از جمله مواد فرهنگی فاخر دوران اسلامی بوده و تولید آن در ایران به دلیل پیچیدگی فناوری، در انحصار مراکز محدودی قرار داشته است. اما در بررسی‌ها و کاوش‌های باستانشناسی، توزیع این گونه سفال در محوطه‌های زیادی گزارش شده است. در مطالعات مستمرِ باستان‌شناختی و حفاظتیِ ارگ بم نیز قطعاتی از سفال زرینفام کشف شده است که اکنون در بانک سفال و نمایشگاه ارگ بم نگهداری می‌‌شود. مطالعۀ این نمونهها، تنوع و توزیع سفال زرینفام در ناحیۀ کرمان را روشن می‌سازد. هدف از مقالۀ حاضر، طبقهبندی زرین‌‌فام‌های بانک سفال و نمایشگاه ارگ بم به منظور منشأیابی بر پایۀ نتایج آزمایشگاهی و تبیین ویژگی‌‌های تولیدات محلی و وارداتی است. پرسشهای مطرح در این پژوهش، این است که سفالهای زرینفام بانک سفال و نمایشگاه ارگ بم بر اساس ویژگی‌‌های ظاهری به چه گروه‌‌هایی تقسیم می‌‌شوند؟ منشأ و مرکز تولید این سفال‌ها بر اساس نتایج آزمایشگاهی کجا است؟ سنت‌‌های بومی و محلیِ تولید سفال زرینفام کرمان چیست؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها، ابتدا طبقهبندی و گونه‌شناسی سفال‌ها صورت گرفته، سپس 10 نمونه از آنها بر پایۀ معیارهای سبک نقوش، تنوع رنگ لایه زرینفام و لعاب زمینه و نوع خمیره، برای آنالیز عنصری بدنه اصلی، لعاب زمینه و لایه زرین فام با استفاده از روش میکروپیکسی انتخاب شده است. در گام بعد، بر اساس نتایج یافتههای میدانی، اسنادی و آزمایشگاهی، مطالعۀ تحلیلی نمونهها به انجام رسیده است. نتایج آنالیز عنصری بدنه و لعاب زمینه نشان میدهد که با توجه به مقادیر عناصر مختلف در نمونه‌‌های آزمایش شده، این نمونهها منشأ محلی یا منطقه‌‌ای دارند و مواد اولیه آنها از معادنی در بم، جیرفت یا کرمان تأمین شده و در همین ناحیه تولید شده‌اند. بنابراین، تنوعی که در رنگ، نقش و خمیرۀ این زرین‌‌فام‌‌ها دیده می‌‌شود به دلیل ساخت آنها در چند مرکز در نقاط مختلف ایران نبوده، بلکه به دلیل تولید در دوره‌‌های مختلف از صدر اسلام تا سده‌‌های متأخر در کارگا‌های محلی ناحیۀ کرمان، بم یا جیرفت بوده است.
یاداداشت علمی: پژوهشي |
موضوع مقاله:
باستان سنجی
دریافت: 1400/1/30 | پذیرش: 1400/5/30 | انتشار: 1400/6/30 | انتشار الکترونیک: 1400/6/30
دریافت: 1400/1/30 | پذیرش: 1400/5/30 | انتشار: 1400/6/30 | انتشار الکترونیک: 1400/6/30
فهرست منابع
1. Allan J. W. Islamic Pottery. Tr. by Mahnaz Shayestehfar. Tehran: Institute for Islamic Art; 2004. [in Persian]. [آلن جیمز ویلسن. سفالگری اسلامی. ترجمه مهناز شایسته‌‌فر. تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی؛ 1383.]
2. Watson O. Persian Lustre Ware. London-Boston: Faber and Faber; 1985.
3. Towhidi F. Pottery Technique and Art. Tehran: SAMT; 2003. [in Persian]. [توحیدی فائق. فن و هنر سفالگری. تهران: سمت؛ 1382.]
4. Sedighian H, Hajnaseri P. The Lustre Ware during the Middle Islamic Period and its Production Centers in Iran. Islamic Archaeological Studies. 2016; 1: 37-48. [in Persian]. [صدیقیان حسین، حاج ناصری پانته آ. سفال زرین فام قرون میانی اسلامی و مراکز تولیدی آن در ایران. مطالعات باستان شناسی دوران اسلامی. 1395؛ 1: 37-47.]
5. Kiyani M, Karimi F. Pottery during the Islamic Period in Iran. Tehran: the Center of Archaeology of Iran; 1985. [in Persian]. [کیانی محمدیوسف، کریمی، فاطمه. هنر سفالگری دوره اسلامی ایران. تهران: مرکز باستان شناسی ایران؛ 1364.]
6. Mohsenian M. The Study of Lusterware Ceramics of Iran from 12th - 13th centuries CE by the Instrumental Analysis methods [unpublished dissertation]. Tehran: Tarbiat Modares Univerity; 2004. [in Persian]. [محسنیان محمد. بررسی سفالینه های زرین فام قرون شش و هفت هجری ایران به کمک روش های تجزیه دستگاهی [منتشرنشده]. پایان نامه دوره کارشناسیارشد باستان شناسی، دانشگاه تربیت مدرس: دانشکده علوم انسانی؛ 1383.]
7. Neyestani J, Roohfar Z. Production of Luster Glaze in Iran; Based on the Historical Studies and Laboratory Research. Tehran: Armanshahr; 2010. [in Persian]. [نیستانی جواد، روح فر زهره. ساخت لعاب زرین فام در ایران بر اساس مطالعات تاریخی و پژوهش های آزمایشگاهی. تهران: آرمانشهر؛ 1389.]
8. Agha-Aligol D, Oliaiy P, Mohsenian M., Lamehi-Rachti M., Shokouhi F. Provenance Study of Ancient Iranian Luster Pottery Using PIXE Multivariate Statistical Analysis. Journal of Cultural Heritage, 2009; 10: 487-492.
https://doi.org/10.1016/j.culher.2009.01.003 [DOI:10.1016/j.culher.2009.01.003.]
9. Choubak H. Islamic pottery of ancient city of Jiroft. Journal of Archaeological Studies. 2012; 4(1): 83-112. 10.22059/jarcs.2012.35377. [in Persian]. [چوبک حمیده. سفالینه های دوران اسلامی شهر کهن جیرفت. مطالعات باستان شناسی. 1391؛ 4 (8): 112-83.] []
10. Amirhajloo S, Emami M, Agha-Aligol D, Riyahian R, Introducing, Classifying and Compositional Study of the Luster Tiles from Kerman. Journal of Research on Archaeometry. 2021; 6(2). [in Persian]. [امیرحاجلو سعید، امامی محمد امین، آقاعلی گل داوود، ریاحیان گهرتی رضا. معرفی، طبقه بندی و ساختارشناسی کاشی های زرین فام یافت شده از قلعه دختر شهر کرمان. پژوهه باستان سنجی. 1399؛ 6(2)] [DOI:10.52547/jra.6.2.1]
11. Borgia I, Brunetti B, Giulivi A, et al. Characterisation of decorations on Iranian (10th-13th century) lusterware. Applied Physics A 2004; 79: 257-261.
https://doi.org/10.1007/s00339-004-2519-z [DOI:10.1007/s00339-004-2519-z.]
12. Pradell T, Molera J, Smith A D, Tite M S. Early Islamic Lustre from Egypt, Syria and Iran (10th to 13th Century AD). Journal of Archaeological Science 2008; 35: 2649-2662.
https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.05.011 [DOI:10.1016/j.jas.2008.05.011.]
13. Ahmadi N, Sajjadi L, Hosseinpour Z, the Research Report of the Studies Center of Bam Archaeological Finds. Vol. 1-5. The Archives of the Bam World Heritage Site; 2010 (Unpublished report) [in Persian]. [احمدی نرگس، سجادی‌‌هزاوه لیلی، زهره حسین پور. گزارش پژوهش‌‌های مرکز مطالعه یافتههای باستانشناسی بم. جلد 1 تا 5، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌‌دستی و گردشگری، پروژه نجات‌بخشی میراث فرهنگی بم. بایگانی در پایگاه پژوهشی میراث جهانی بم و منظر فرهنگی آن؛ 1389 (گزارش منتشرنشده).]
14. Agha-Aligol D, Mohsenian M, Oliaiy P, Baghizadeh A, Shokouhi F, Lamehi-Rachti M., Movahed B. The Study of the origin of Iranian Lustre Wares using PIXE analysis method. Paper presented at: Physics Conference of Iran 2006. Shahroud University of Technology Central Campus. P. 754-757. [in Persian]. [آقا علی‌‌گل داوود، محسنیان محمد، اولیایی پروین، باقی‌‌زاده علی، شکوهی فرح، لامعی‌‌رشتی محمد، موحد بیژن. مطالعه منشأ تولید سفالینه‌‌های زرینفام ایرانی با استفاده از روش آنالیز پیکسی. مقاله ارائه شده در: کنفرانس فیزیک ایران 1385. دانشگاه صنعتی شاهرود؛ ص. 754 -757.]
15. Bahrami M. the complete history of Bam and Arg-e Bam, Publisher: the Author; 2015. [in Persian]. [بهرامی مانی. تاریخ جامع بم و ارگ بم با همکاری شهرداری و شوراهای اسلامی شهرستان بم (دورۀ چهارم). بم. ناشر مؤلف؛ 1394.]
16. Mehryar M. the Historical Landscape of the Arg-e Bam. Asar. 2004; 36-37: 39-54. [in Persian]. [مهریار محمد. سیمای تاریخی ارگ بم. اثر. 1383؛ 36 و 37: 39- 54.]
17. Soleymani Mo'ez V. The Study and analysis of the motifs of 6th and 7th centuries Lustre Wares from Reyy. [Unpublished Thesis]. Islamic Azad University Tehran Center Branch; 2010. [in Persian]. [سلیمانی‌‌معز وحیده. بررسی و تحلیل نقوش سفال زرینفام قرون 7و6 ری [منتشرنشده]. پایان‌‌نامه دوره کارشناسی ارشد باستان شناسی ـ گرایش دوران اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی: دانشکده ادبیات و علوم انسانی؛ 1389.]
18. Hosseini S. H, Shirkhani S. An Introduction to the Human Mutifs Typology in the Lustre Wares of the Middle Islamic Ages from Reyy and Kashan. Islamic Art Studies. 2016; 25: 67-82. [in Persian]. [حسینی سید‌‌هاشم، شیر‌‌خانی سمانه. درآمدی برگونه‌‌شناسی نقوش انسانی سفالهای زرینفام سده‌‌های میانه اسلامی ری و کاشان. مطالعات هنر اسلامی. 1395؛ 25: 82 - 67.]
19. Akbari R. The Study of Lustre Wares collection in the reservoir of Chehelston Museum in Isfahan. [Unpublished Thesis]. Art University of Isfahan; 2012. [in Persian]. [اکبری راحله. بررسی و مطالعه مجموعه سفالهای زرینفام مخزن موزه چهلستون اصفهان [منتشرنشده]. پایان‌‌نامه دوره کارشناسی ارشد رشته باستانشناسی، دانشگاه هنر اصفهان: دانشکده مرمت؛ 1391.]
20. Riyahian R. Sonding for Delimitation of the Qal'eh Ardeshir and Qal'eh Dokhtar in Kerman. The Archives of the Administration of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Kerman; 2019 (Unpublished report) [in Persian]. [ریاحیان رضا. گزارش گمانه‌زنی به منظور تدقیق و بازنگری عرصه و حریم قلعه اردشیر و دختر شهر کرمان. بایگانی اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان؛ 1398 (گزارش منتشر نشده).]
21. Roohfar Z. A Research on the production of Lustre Glaze in Iran, with emphasis on the treatise of Abolghasem Abdullah Kashani. [Unpublished Dissertation]. Tarbiat Modares University; 2009. [in Persian]. [روح‌‌فر زهره. پژوهش در ساخت لعاب زرینفام در ایران، با تأکید بر رساله ابوالقاسم عبدالله کاشانی سده‌‌های 8-7 هجری قمری [منتشرنشده]. رساله دوره دکتری باستانشناسی، دانشگاه تربیت مدرس: دانشکده علوم انسانی؛ 1388.]
22. Nasri E. The Study and recognition of Lustre Wares attributed to the sixth, seventh and eighth centuries AH in Museum of Glass and Pottery of Iran. [Unpublished Thesis]. Art University of Isfahan; 2017. [in Persian]. [نصری اسماعیل. مطالعه و شناخت سفالینه‌‌های زرین فام منتسب به قرون ششم و هفتم و هشتم هجری قمری موزه آبگینه و سفالینه‌‌های ایران [منتشرنشده]. پایان‌‌نامه دوره کارشناسیارشد باستان شناسی ـ گرایش تمدن و فرهنگ اسلامی ایران و سرزمین‌های دیگر، دانشگاه هنر اصفهان: دانشکده حفاظت و مرمت؛ 1396.]
23. Hammati Azandariyani E, Khaksar A, Shabani M. Studying and Analyzing the Islamic Potteries from Underground Troglodytic Architecture Complex at Samen, Malayer. Pazhohesh-ha-ye Bastanshenasi Iran. 2017; 13: 189-206. [in Persian]. [همتی‌‌ازندریانــی اســماعیل، خاکسار علی، شعبانی محمد. بررسی و تحلیل سفالهای دورۀ اسلامی مجموعۀ معماری دست کند زیرزمینی سامن ملایر. پژوهش‌‌های باستانشناسی ایران. 1396؛ 13: 189-206.]
24. Ra'uf S. Archaeological analysis of the technique of Lustre Wares in the Collection of the Cultural Institution of Museums. [Unpublished Thesis]. Tarbiat Modares University, 2012. [in Persian]. [رئوف سولماز. معرفی و تحلیل باستان‌شناختی تکنیک سفالهای زرینفام موجود در مجموعه مؤسسه موزه‌‌های بنیاد [منتشرنشده]. پایان‌‌نامه دوره کارشناسیارشد، دانشگاه تربیت مدرس: دانشکده علوم انسانی؛ 1391.]
25. Nikkhah H. Analysis of the Origin of Lustre Wares of Iran (Symbolic Analysis of Motifs) [Unpublished Dissertation]. Tarbiat Modares University; 2014. [in Persian]. [نیکخواه هانیه. واکاوی خاستگاه سفال زرینفام ایران (تحلیل و بازشناسی نمادگرایانه نقوش) [منتشرنشده]. رساله دوره دکتری رشته پژوهش هنر، دانشگاه تربیت مدرس: دانشکده هنر و معماری؛ 1393.]
26. Priestman S. M. N. A Quantitative Archaeological Analysis of Ceramic Exchange in the Persian Gulf and Western Indian Ocean [Unpublished dissertation]. University of Southampton; 2013.
27. Grube E. J. Cobalt and Lustre; the First Centuries of Islamic Pottery. In: the Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art. London and New York: the Nour Foundation and Oxford University Press; 1994.
28. Parsaee Borazjani M, Rajabi Cheshani J. Laboratory Studies of Ceramic: Its Background, Capacities, and Perspective in archeology. Paper presented at: the 2nd National Conference on Archaeology of Iran 2015. University of Birjand. P. 1-15. [in Persian]. [پارسایی‌‌برازجانی مهرداد، رجبی‌‌چشانی جواد. مطالعات آزمایشگاهی سفال: پیشینه، ظرفیت‌‌ها، آسیب‌‌ها و چشم‌‌انداز آن در باستانشناسی. مقاله ارائه شده در: دومین همایش ملی باستانشناسی ایران 1394. دانشگاه بیرجند؛ ص. 1- 15.]
29. Khademi Nadooshan F, Nayebpour M, Sodaee B. Identification of the Sources of Silver Mining for Parthian Coins in the Province of Medes by PIXE method. Archaeological Studies. 2011; 1: 79-88. [in Persian]. [خادمی‌‌ندوشن فرهنگ، نایب‌‌پور محمد، سودایی بیتا. شناسایی منابع فلزی استحصال نقره برای ضرب سکه‌‌های اشکانی در استان ماد بزرگ با روش PIXE. مطالعات باستانشناسی. 1390؛ 1: 79-88.]
30. Heydariyan M, Abedi A, Taghizadeh H. Effective Laboratory Methods in Analyzing Ceramics. Archaeology of Iran 2016; 11: 1-9. [in Persian]. [حیدریان محمود، عابدی اکبر و تقی‌‌زاده حامد. روش‌‌های آزمایشگاهی مؤثر در تجزیه و تحلیل داده‌‌های سفالی. فصلنامه علمی تخصصی باستان شناسی ایران 1395؛ 11: 1-9.]
31. Taghavi A. Origin of Soil Resources Used in Seljuk Ceramics of the ancient city of Jorjan using XRF laboratory method [Unpublished Dissertation]. Tarbiat Modares University; 2010. [تقوی عابد. منشأیابی منابع خاک مورد استفاده در سفالهای بومی عصر سلجوقی شهر کهن جرجان با استفاده از روش آزمایشگاهی XRF [منتشرنشده]. رساله دوره دکتری باستانشناسی دوره اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس: دانشکده علوم انسانی؛ 1389.]
32. The Geographical Encylopedia of the Villages of Kerman Province - Bam County, Vol. 4. Tehran: Geographical Organization of Armed Forces of Iran; 2003. [in Persian]. [فرهنگ جغرافیایی آبادی‌‌های استان کرمان ـ شهرستان بم. جلد چهارم. تهران: انتشارات سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح؛ 1382.]
33. Gonzalez-Garcia F, Romero-Acosta V, Garcia-Ramos G, Gonzalez-Rodriguez M. Firing transformations of mixtures of clays containing illite, kaolinite and calcium carbonate used by ornamental tile industries. Applied Clay Science. 1990; 5: 361-375.
https://doi.org/10.1016/0169-1317(90)90031-J [DOI:10.1016/0169-1317(90)90031-J.]
34. Pollard A, Hatcher H. The chemical analysis of oriental ceramic body compositions; part 2: greenwares. Journal of Archaeological Science. 1986; 13: 261-287.
https://doi.org/10.1016/0305-4403(86)90063-4 [DOI:10.1016/0305-4403(86)90063-4.]
35. Singh M, Kumar S V. Multi-analytical characterization of XVII century Mughal glaze tiles from northern India. International Journal of Conservation Science. 2017; 8: 389-400.
36. Montazerzohouri M, Torkiha M, Taheri H. An Archaeological Study on the Provenance and Production of the Lusterware from the Underground Complex of Tappeh Ghaleh, Khomein, Iran Using PIXE. Journal of Archaeological Studies. 2020; 22: 205-224. [منتظرظهوری مجید، ترکی‌های اصفهانی محمد و طاهری حسام. مطالعة باستان‌شناختی منشأ تولید سفالهای زرینفام مجموعه دست‌کند زیرزمینی تپه قلعه خمین با استفاده از روش آنالیز پیکسی. مطالعات باستانشناسی، 1399؛ 12(2): 205-224].
37. Matin M, Tite M, Watson O. On the origins of tin-opacified ceramic glazes: New evidence from early Islamic Egypt, the Levant, Mesopotamia, Iran, and Central Asia. Journal of Archaeological Science. 2018 1; 97: 42-66. [DOI:10.1016/j.jas.2018.06.011]
38. Tite M. S., Manti P., Shortland A. J. A. Technological Study of Ancient Faience from Egypt. Journal of Archaeological Science. 2007; 34(10): 1568-1583. [DOI:10.1016/j.jas.2006.11.010]
39. Yazdani O, Ahmadi N. The Report of Archaeological Documentation of the Debris Removal Project in The Fortification of Arg-e Bam, Research Annal of the Salvage Project in Bam. 2005; 1: 66-73. [in Persian]. [یزدانی امید و احمدی نرگس. گزارش مستندنگاری باستانشناسی از عملیات آواربرداری حصار ارگ بم. سالنامه پژوهشی پروژه نجات‌بخشی میراث فرهنگی بم 1384؛ 1: 66-73. ]
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
