سال 8، شماره 2 - ( 1401 )
سال 8 شماره 2 صفحات 191-165 |
برگشت به فهرست نسخه ها
داود آقاعلی گل 
1، کاظم امیدی2 ، طیبه رحیمی2 ، محمود مرادی3
1، کاظم امیدی2 ، طیبه رحیمی2 ، محمود مرادی3
1- پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای، پژوهشکدۀ فیزیک و شتابگرها، آزمایشگاه واندوگراف، تهران، ایران ، daghaaligol@aeoi.or.ir
2- گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
3- پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای، پژوهشکدۀ فیزیک و شتابگرها، آزمایشگاه واندوگراف، تهران، ایران
2- گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
3- پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای، پژوهشکدۀ فیزیک و شتابگرها، آزمایشگاه واندوگراف، تهران، ایران
چکیده: (1075 مشاهده)
در این طرح پژوهشی، 39 نمونه از مصنوعات شیشه‌ای به‌دست‌آمده در محوطه‌های باستانی بندر کنگ قدیم و شمد دیده‌بان در ساحل بخش شمالی و پسکرانه‌ای خلیج فارس که قدمت آن‌ها به قرون میانی و متأخر دوران اسلامی برمی‌گردد، برای مطالعه و اندازه‌گیری ترکیبات عنصری انتخاب شده‌اند. این مصنوعات شیشه‌ای شامل سی نمونه النگوی شیشه‌ای سیاه‌رنگ، چهار نمونه ظروف شیشه‌ای با رنگ‌های سبز، آبی، قهوه‌ای و سفید، و پنج نمونه نیز از پسماندها و باقیماندۀ مواد اولیه تولید شیشه است. هدف اساسی در این پژوهش شناسایی ترکیبات شیمیایی و بررسی مواد اولیه استفاده‌شده در ساخت النگوهای شیشه‌ای دو محوطۀ بندر کنگ و شمد دیده‌بان در سواحل خلیج فارس و میانۀ دورۀ اسلامی است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد تمام شیشه‌های آنالیزشده از این دو محوطه، در گروه شیشه‌های سیلیکا-سودا-آهک طبقه‌بندی می‌شوند و بر اساس درصد وزنی اکسید منیزیم و اکسید پتاسیم اندازه‌گیری‌شده در این نمونه‌ها که بیشتر از 5/2 درصد است، در ساخت آن‌ها از خاکستر گیاهان به‌عنوان گدازآور و منبع اصلی تأمین سودا استفاده شده است. همچنین نتایج ترکیبات عنصری نشان می‌دهد که نوع گدازآور استفاده‌شده در ظروف آنالیزشده و النگوها با یکدیگر متفاوت است. ازطرف دیگر، بررسی نتایج آنالیز عنصری نشان می‌دهد سیلیس استفاده‌شده در النگوهای دو محوطه نیز کاملاً با یکدیگر متفاوت‌اند و از منابع متفاوتی تأمین شده‌اند.
یاداداشت علمی: پژوهشي |
موضوع مقاله:
باستان سنجی
دریافت: 1401/7/15 | پذیرش: 1401/9/20 | انتشار: 1401/12/9 | انتشار الکترونیک: 1401/12/9
دریافت: 1401/7/15 | پذیرش: 1401/9/20 | انتشار: 1401/12/9 | انتشار الکترونیک: 1401/12/9
فهرست منابع
1. Cosyns P. The production, distribution and consumption of black glass in the Roman Empire during the 1st-5th century AD: An archaeological, archaeometric and historical approach:PHD thesis, Brussels, 2012.
2. Cagno S, Cosyns P, Izmer A, Vanhaecke F, Nys K, Janssens K. Deeply colored and black-appearing Roman glass: a continued research. Journal of Archaeological Science. 2014;42(Supplement C):128-39. [DOI:10.1016/j.jas.2013.11.003]
3. Cosyns P, Hanut F, editors. Black glass of second to third-century date in northern Gaul: a preliminary survey. Annales of the 16th AIHV Congress, London 2003; 2005: AIHV Nottingham.
4. Janssens K. Modern Methods for Analysing Archaeological and Historical Glass: John Wiley & Sons, Ltd., Publication; 2013. [DOI:10.1002/9781118314234]
5. Rehren T, Freestone IC. Ancient glass: from kaleidoscope to crystal ball. Journal of Archaeological Science. 2015;56:233-41. [DOI:10.1016/j.jas.2015.02.021]
6. Henderson J. Ancient Glass: An Interdisciplinary Exploration. Cambridge: Cambridge University Press; 2013. [DOI:10.1017/CBO9781139021883]
7. Schibille N, Lankton J, Gratuze B. Compositions of early Islamic glass along the Iranian Silk Road. Geochemistry. 2022:125903. [DOI:10.1016/j.chemer.2022.125903]
8. Henderson J, Chenery S, Faber E, Kröger J. The use of electron probe microanalysis and laser ablation-inductively coupled plasma-mass spectrometry for the investigation of 8th-14th century plant ash glasses from the Middle East. Microchemical Journal. 2016;128:134-52. [DOI:10.1016/j.microc.2016.03.013]
9. Wypyski MT. Chemical Analysis of Early Islamic Glass from Nishapur. Journal of Glass Studies. 2015;57:121-36.
10. Salehvand N, Agha-Aligol D, Shishegar A, Lamehi Rachti M. The study of chemical composition of Persian glass vessels of the early Islamic centuries (10th−11th centuries AD) by micro-PIXE; Case Study: Islamic collection in the National Museum of Iran. Journal of Archaeological Science: Reports. 2020;29:102034. [DOI:10.1016/j.jasrep.2019.102034]
11. Agha-Aligol D, Jafarizadeh M, Moradi M. Micro-PIXE: A Powerful Technique in Measurement and Determination of Raw Materials of Glass Artifacts of Parthian period From Shaur (Susa). Journal of Research on Archaeometry. 2018;4(1):47-65[In Persian]. [داود آقا علی‌گل، مسلم جعفری‌زاده، محمود مرادی. میکروپیکسی: روشی توانمند در بررسی و تعیین مواد اولیه مصنوعات شیشه‌ای دورۀ اشکانی کاخ شائور (شوش)، پژوهۀ باستان‌سنجی 4،1397(1)،47-65 [ [DOI:10.29252/jra.4.1.47]
12. Agha-Aligol D, Jafarizadeh M, Rahbar M, Moradi M. Elemental Composition of Glass Beads Excavated from Saleh Davoud Tombs in Susa by micro-PIXE: Evidences of Trade of Glass Artifacts During the Parthian Period. Journal of Research on Archaeometry. 2019;5(1):143-66[In Persian]. [داود آقا علی‌گل، مسلم جعفری‌زاده، مهدی رهبر، محمود مرادی. کاربرد روش میکروپیکسی برای آنالیز عنصری مهره‌های شیشه‌ای مکشوفه از آرامگاه‌های صالح‌داود خوزستان: شواهدی از تجارت مصنوعات شیشه‌ای در دورۀ اشکانی. پژوهۀ باستان‌سنجی 5،1398(1)،143-166 [ [DOI:10.29252/jra.5.1.143]
13. Agha-Aligol D, Yousefi H, Moradi M. Elemental Composition of Glass Artifacts Excavated from Takht-e Suleiman World Heritage Site and Ardabil Ancient Sites in Northwestern Iran by Micro-PIXE. Journal of Research on Archaeometry. 2021;7(1):31-53[In Persian]. [داود آقا علی‌گل، حسن یوسفی، محمود مرادی. آنالیز عنصری و اندازه‌گیری ترکیبات تشکیل‌دهندۀ مصنوعات شیشه‌ای به‌دست‌آمده از مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان و محوطه‌های باستانی اردبیل در شمال غربی ایران با استفاده از روش میکروپیکسی، پژوهۀ باستان‌سنجی 7،1400(1)،31-53 [ [DOI:10.52547/jra.7.1.31]
14. Agha-Aligol D, Sodaei B, Khosravi L, Karimi M. Investigation and Study of Glass Artifacts of the Sassanid Period; Case Study: Jahangir Dome and Gouriyeh Glasses in Ilam Province using Micro-PIXE Technique. Journal of Research on Archaeometry. 2019;5(2):47-50[In Persian]. [داود آقا علی‌گل، بیتا سودایی، لیلا خسروی، مینا کریمی. بررسی و مطالعه مصنوعات شیشه‌ای دورۀ ساسانی؛ نمونه مطالعاتی: شیشه‌های محوطۀ گنبد جهانگیر و (تپه) گوریه در استان ایلام با استفاده از روش میکروپیکسی، پژوهۀ باستان‌سنجی 5،1398(2)،47-70 [ [DOI:10.29252/jra.5.2.47]
15. Swan CM, Rehren T, Lankton J, Gratuze B, Brill RH. Compositional observations for Islamic Glass from Sīrāf, Iran, in the Corning Museum of Glass collection. Journal of Archaeological Science: Reports. 2017;16:102-16. [DOI:10.1016/j.jasrep.2017.08.020]
16. Mohammad Bagher Vosooghi, (2010). Causes and factors of the relocation of business centers in the Persian Gulf, Tehran, Institute for Islamic History. [وثوقی، محمدباقر، (1389)، علل و عوامل جابه‌جایی کانون‌های تجاری در خلیج فارس، تهران، پژوهشکدۀ تاریخ اسلام[
17. Ḥasan Fasāʾī, (2003), Naseri Farsnameh, editado por Mansour Rastegar Fasaei., Teherán: Amirkabir[In Persian]. [فسایی، حسن بن حسن، 1378، فارسنامۀ ناصری، تصحیح و تحشیۀ منصور رستگار فسایی. تهران، امیرکبیر[
18. Abyan, Davod, (2005), The first and second Seasons of Archaeological Survey of Lengeh Port, Tehran, Archives of the Iranian Center for Archaeological Research, (unpublished)[In Persian]. [آبیان، داود، 1384، فصل اول و دوم بررسی‌های باستان‌شناسی بندرلنگه، مرکز اسناد پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، (منتشر نشده) [
19. Omidi, Kazem, (2017), Archaeological Survey Ilud, Kalat, Jenah, SHammad and Lashtan Castles in the Hormozgan province (Bastak and Lengeh cities), Tehran, Archives of the Iranian Center for Archaeological Research, (unpublished) [In Persian]. [امیدی، کاظم، 1397، گزارش بررسی باستان‌شناسی محوطه‌های لشتان، شمد دیده‌بان، قلعه جناح و ایلود و کلات واقع در شهرستان‌های بندر لنگه و بستک استان هرمزگان، تهران، مرکز اسناد پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، (منتشرنشده) [
20. Sven A. E. Johansson JLC. PIXE: a novel technique for elemental analysis: Wiley; 1988. [DOI:10.1016/S0003-2670(00)84112-4]
21. Demortier G. Ion Beam Techniques for the Non-destructive Analysis of Archaelogical Materials. In: Uda M, Demortier G, Nakai I, editors. X-rays for Archaeology. Dordrecht: Springer Netherlands; 2005. p. 67-100. [DOI:10.1007/1-4020-3581-0_4]
22. Grime GW, Watt F. Focusing protons and light ions to micron and submicron dimensions. Nuclear Instruments and Methods in Physics Research Section B: Beam Interactions with Materials and Atoms. 1988;30(3):227-34. [DOI:10.1016/0168-583X(88)90002-X]
23. Oliaiy P, Agha-Aligol D, Shokouhi F, Lamehi-Rachti M. Analysis of Iranian postage stamps belonging to the Qajar dynasty (18th-20th century's) by micro-PIXE. X-Ray Spectrometry. 2009;38(6):479-86. [DOI:10.1002/xrs.1202]
24. Campbell JL, Boyd NI, Grassi N, Bonnick P, Maxwell JA. The Guelph PIXE software package IV. Nuclear Instruments and Methods in Physics Research Section B. 2010;268(20):3356-63. [DOI:10.1016/j.nimb.2010.07.012]
25. Vicenzi EP, Eggins S, Logan A, Wysoczanski R. Microbeam Characterization of Corning Archeological Reference Glasses: New Additions to the Smithsonian Microbeam Standard Collection. Journal of Research of the National Institute of Standards and Technology. 2002;107(6):719-27. [DOI:10.6028/jres.107.058]
26. Sayre EV, Smith RW. Compositional Categories of Ancient Glass. Science. 1961;133(3467):1824-6. [DOI:10.1126/science.133.3467.1824]
27. Degryse P, Braekmans D. Elemental and Isotopic Analysis of Ancient Ceramics and Glass A2 - Holland, Heinrich D. In: Turekian KK, editor. Treatise on Geochemistry (Second Edition). Oxford: Elsevier; 2014. p. 191-207. [DOI:10.1016/B978-0-08-095975-7.01215-8]
28. Whitehouse D. 'Things that travelled': the surprising case of raw glass. Early Medieval Europe. 2003;12(3):301-5. [DOI:10.1111/j.0963-9462.2004.00135.x]
29. Then-Obłuska J, Dussubieux L. Glass bead trade in the Early Roman and Mamluk Quseir ports - A view from the Oriental Institute Museum assemblage. Archaeological Research in Asia. 2016;6:81-103. [DOI:10.1016/j.ara.2016.02.008]
30. Carter A, Dussubieux L, Polkinghorne M, Pottier C. Glass artifacts at Angkor: evidence for exchange. Archaeological and Anthropological Sciences. 2019;11(3):1013-27. [DOI:10.1007/s12520-017-0586-2]
31. Stéphanie Boulogne JH. Indian Glass in The Middle East? Medieval and Ottoman Glass Bangles from Central Jordan. Journal of Glass Studies, Corning Museum of Glass. 2009;59:53-75.
32. Oikonomou A, Triantafyllidis P. An archaeometric study of Archaic glass from Rhodes, Greece: Technological and provenance issues. Journal of Archaeological Science: Reports. 2018. [DOI:10.1016/j.jasrep.2018.08.004]
33. Venclová N, Křížová Š, Dillingerová V, Vaculovič T. Hellenistic cast monochrome glass vessels from Staré Hradisko, 2nd-1st cent. BCE. Journal of Archaeological Science: Reports. 2018. [DOI:10.1016/j.jasrep.2018.08.003]
34. Lin Y, Liu T, Toumazou MK, Counts DB, Kakoulli I. Chemical analyses and production technology of archaeological glass from Athienou-Malloura, Cyprus. Journal of Archaeological Science: Reports. 2019;23:700-13. [DOI:10.1016/j.jasrep.2018.08.011]
35. Freestone IC, Jackson-Tal RE, Taxel I, Tal O. Glass production at an Early Islamic workshop in Tel Aviv. Journal of Archaeological Science. 2015;62:45-54. [DOI:10.1016/j.jas.2015.07.003]
36. Shortland AJ, Kirk S, Eremin K, Degryse P, Walton M. The Analysis of Late Bronze Age Glass from Nuzi and the Question of the Origin of Glass-Making. Archaeometry. 2018;60(4):764-83. [DOI:10.1111/arcm.12332]
37. Machado A, Wolf S, Alves LC, Katona-Serneels I, Serneels V, Trümpler S, et al. Swiss Stained-Glass Panels: An Analytical Study. Microscopy and Microanalysis. 2017;23(4):878-90. [DOI:10.1017/S1431927617000629]
38. Gliozzo E, Lepri B, Saguì L, Turbanti Memmi I. Colourless glass from the Palatine and Esquiline hills in Rome (Italy). New data on antimony- and manganese-decoloured glass in the Roman period. Archaeological and Anthropological Sciences. 2017;9(2):165-80. [DOI:10.1007/s12520-015-0264-1]
39. Van Der Linden V, Cosyns P, Schalm O, Cagno S, Nys K, Janssens K, et al. deeply coloured and black glass in the northern provinces of the roman empire: differences and similarities in chemical composition before and after 150 AD. Archaeometry. 2009;51(5):822-44. [DOI:10.1111/j.1475-4754.2008.00434.x]
40. Schibille N, Gratuze B, Ollivier E, Blondeau É. Chronology of early Islamic glass compositions from Egypt. Journal of Archaeological Science. 2019;104:10-8. [DOI:10.1016/j.jas.2019.02.001]
41. Freestone IC, Degryse P, Lankton J, Gratuze B, Schneider J. HIMT, glass composition and commodity branding in the primary glass industry. In: Rosenow D, Phelps M, Meek A, Freestone I, editors. Things that Travelled. Mediterranean Glass in the First Millennium AD: UCL Press; 2018. p. 159-90. [DOI:10.2307/j.ctt21c4tb3.14]
42. De Juan Ares J, Calderón NF, Muñiz López I, García Álvarez-Busto A, Schibille N. Islamic soda-ash glasses in the Christian kingdoms of Asturias and León (Spain). Journal of Archaeological Science: Reports. 2018;22:257-63. [DOI:10.1016/j.jasrep.2018.09.026]
43. Fiorentino S, Venezia B, Schibille N, Vandini M. Streams across the Silk Roads? The case of Islamic glass from Ghazni. Journal of Archaeological Science: Reports. 2019;25:153-70. [DOI:10.1016/j.jasrep.2019.04.002]
44. Abe, Y, Shikaku, R, Nakai, I. Ancient glassware that traveled the Silk Road: Nondestructive X-ray fluorescence analysis of tiny glass fragments believed to be sampled from glassware excavated from Niizawa Senzuka Tumulus No. 126, Japan, Journal of Archaeological Science: Reports,2018; 17: 212-219. [DOI:10.1016/j.jasrep.2017.11.005]
45. Henderson J, Chenery S, Kröger J, Faber EW. Glass Provenance along the Silk Road: The Use of Trace Element Analysis. Recent Advances in the Scientific Research on Ancient Glass and Glaze. p. 17-42. [DOI:10.1142/9789814630290_0002]
46. Henderson J, McLoughlin SD, McPhail DS. Radical changes in Islamic glass technology: evidence for conservatism and experimentation with new glass recipes from early and middle Islamic Raqqa, Syria. Archaeometry. 2004;46(3):439-68. [DOI:10.1111/j.1475-4754.2004.00167.x]
47. Freestone IC, Gorin-Rosen Y, Hughes MJ, editors. Primary Glass from Israel and the Production of Glass in Late Antiquity and the Early Islamic Period. Colloque organisé en 1989 par l'Association française pour l'Archéologie du Verre (AFAV); 2000.
48. Rosenow D, Phelps M, Meek A, Freestone I. Things that Travelled: Mediterranean Glass in the First Millennium AD: UCL Press; 2018. [DOI:10.2307/j.ctt21c4tb3]
49. Freestone I. Composition and affinities of glass from the furnaces on the Island Site, Tyre2002. 67-76 p.
50. Brill RH. Chemical analyses of early glasses: Vols I and II, Corning Museum of Glass, New York1999.
51. Mirti P, Pace M, Negro Ponzi MM, Aceto M. icp-ms analysis of glass fragments of parthian and sasanian epoch from seleucia and veh ardašir (central iraq). Archaeometry. 2008;50(3):429-50. [DOI:10.1111/j.1475-4754.2007.00344.x]
52. Mirti P, Pace M, Malandrino M, Ponzi MN. Sasanian glass from Veh Ardašīr: new evidences by ICP-MS analysis. Journal of Archaeological Science. 2009;36(4):1061-9. [DOI:10.1016/j.jas.2008.12.008]
53. Wood M, Panighello S, Orsega EF, Robertshaw P, van Elteren JT, Crowther A, et al. Zanzibar and Indian Ocean trade in the first millennium CE: the glass bead evidence. Archaeological and Anthropological Sciences. 2017;9(5):879-901. [DOI:10.1007/s12520-015-0310-z]
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |