مس و برنز در هنر:  خوردگی، عناصر رنگی، حفاظت
Copper and bronze in art: corrosion, colorants, conservation

کتاب حاضر به قلم دیوید ای. اسکات در سال 2002 توسط موسسه‏ ی حفاظت گتی به چاپ رسیده است. رنگدانه¬ها، محصولات خوردگی و مواد معدنی در آثار هنری و تاریخی، حتی اگر منشأ و ترکیباتی یکسان داشته باشند، بایستی به طور جداگانه بررسی ‏شوند؛ ازین رو این کتاب با طبقه بندی دقیق خود، رهیافت های مؤثری را در این زمینه در اختیار متخصصین قرار داده است. در طی 190 سال تحقیقات صورت گرفته پیرامون مس و آلیاژهای آن، اطلاعات مفیدی از طیف گسترده ی مصالحی که به دسته های مختلف کلی تا جزیی تقسیم بندی شده اند به دست آمده است. نویسنده ی کتاب، مطالبی در رابطه با اشیای مسی و یا آلیاژی که ممکن است در معرض شرایط محیطی مختلف مانند تدفین، فضای باز و یا محیط های داخلی موزه قرار گیرند، ارائه و نیز راه های حفاظت از آن ها را در این شرایط عنوان کرده است. همچنین شامل اطلاعاتی در مورد فن آوری های باستانی و تاریخی، ماهیت پاتین تشکیل شده روی مس و برنز و استفاده از مواد مقاوم در برابر خوردگی مس به عنوان رنگدانه است.
ترتیب فصول کتاب براساس محصولات خوردگی شیمیایی تنظیم شده است و شامل موضوعاتی مانند فن‏آوری اولیه ساخت آن ها، کلریدهای مس و بیماری برنز، ساختار شیمیایی و تاریخچه ی رنگ فیروزه ای، آبی مصری و دیگر سیلیکات های مصنوعی مس، نمک های آلی مس در خوردگی برنز و پاتین های برنز است. پس از تعاریف مربوط به محصولات خوردگی مس و آلیاژهای آن، مطالب دقیق و مفیدی به منظور حفاظت و درمان اشیای برنزی ارائه شده است. همچنین چهار بخش شیمی مس و برنز، تکرار آزمایش ها برای بررسی رنگدانه های قدیمی، فهرستی از مواد معدنی همچون مس و محصولات خوردگی و مطالعات پراش اشعه‏ی ایکس نیز ضمیمه شده است.
خوردگی و محیط عنوان فصل اول کتاب است که مباحث آن حول معرفی ویژگی¬های ساختاری خوردگی تحریر شده است و در ادامه به جنبه های تاریخی مس و خوردگی آن، پرداخته شده و نویسنده اذعان می کند که موارد فوق می توانند اولین شبه باتری هایی بوده باشند که به عنوان سلول الکترولیتی عمل می کردند. چگونگی فن آوری های اولیه به وسیله ی مس و آهن، تاریخچه ی نخستین آبکاری الکتروشیمیایی، بکارگیری مس در اولین عکس برداری ها و روی زدایی، از دیگر موارد این فصل است. در بخش بعدی فصل اول، نمودار پوربه  بر مبنای اثرات زیست محیطی همچون نوع محیط تدفین آثار، وجود آثار در فضای باز، در محیط های داخلی موزه و محیط تدفین دریایی بررسی شده است. بخش آخر این فصل نیز مس را در تماس با مواد آلی بررسی نموده یعنی جایگزینی عملی کانی با مواد آلی همچون رسوب هیدروترمال فلزات که در شکل گیری بدنه ی بعضی از سنگ ها نقش دارد. متالوگرافی اشیاء مسی خورده شده و محصولات خوردگی و رنگدانه از بخش های پایانی فصل اول است.
فصل دوم اختصاص به طبقه بندی برخی از اکسیدها و هیدروکسیدهای مس بوده که در این دسته بندی نام کانی، فرمول آن، ساختار کریستالی آن، رنگ و سختی آن لحاظ شده است. به طور مثال به توصیف کوپریت (Cuprite) و خواص آن، زنگار (پاتین) کوپریت طبیعی و کوپریت مصنوعی پرداخته است. رنگ های مس در شیشه و لعاب را معرفی می کند و در ادامه تنوریت و چگونگی تشکیل آن و همینطور نوعی از هیدروکسید نادر مس به اسم اسپرتینیت (Spertiniite) را شرح می دهد. در پایان فصل نیز اطلاعات و نکاتی مبنی بر حفاظت از اشیای مسی و برنزی بیان شده است.
فصل سوم که جزو مفصل ترین فصول کتاب است با عنوان کربنات های اصلی مس، مالاکیت ها را با طبقه بندی مشخص شرح می دهد. استفاده تزیینی از مالاکیت  (Malachite)به عنوان سنگ معدن مس، فهرست اصطلاحات، خواص مواد معدنی آن و همچنین مالاکیت به عنوان رنگدانه و وجود آن در پاتین برنز، نسبتهای ایزوتوپ برای تعیین خوردگی و تاثیرات و شرایط محیطی را بررسی می نماید، در ادامه آزوریت (Azurite) را به عنوان یک محصول خوردگی و رنگدانه معرفی می کند و به مسائل حفاظت از آزرویت اشاره می کند. تشکیل کربنات مس در محلول، تجزیه آزوریت و مالاکیت به وسیله ی حرارت، مالاکیت و آزوریت مصنوعی، تشکیل رنگ های آبی و سبز روشن(Verditer) و استفاده از آن ها در هنر و ترکیب این دو رنگ با هم، مخلوط کاتیون کربنات مس مثل ترکیب کاتیون مس و روی در خوردگی و ترکیب رنگدانه ها با ترکیب مس، روی و غیره توضیح داده شده و در انتهای این فصل شرح و سنتز و استفاده از آن و همینطور وجود آن به عنوان یک نوع محصول خوردگی ذکر شده است.  
فصل چهارم کتاب، کلریدها و کلریدهای اصلی نام دارد. در این فصل کلریدهای مس دسته بندی شده و مواردی همچون نانتوکیت (Nantokite) و آتاکامیت Atacamite))، پاراتاکامیت (Paratacamite) (آناکاریت) و کلینوآتاکامیت ((clinoatacamite، بوتالاکیت (Botallackite) معرفی شده اند و در ادامه به کلریدهای مس و بیماری برنز رداخته شده است. با توجه به تحقیقات انجام شده پیرامون بیماری برنز، نقش یون های کلرید در خوردگی و حفرات ایجاد شده به واسطه ی خوردگی به طور کامل در این بخش تفسیر گردیده است. بخش دیگر این فصل مربوط به کلریدهای اصلی مس به عنوان رنگدانه هاست. در بخش آخر این فصل نیز به کلریدهای دیگر مس از قبیل کنلیت(Connellite) ، کالومتیتCalumetite) )، آنتونیایتAnthonyite) )، کیومنجیت (Cumengite) و کلریدهای ترکیبی مس و سرب، کلریدهای ترکیبی مس و روی و دیگر کلریدهای ترکیبی کاتیون های مس اختصاص یافته است.
در ابتدای فصل پنجم با عنوان سولفات های اصلی، منابع تاریخی سولفات های مس معرفی شده است. سپس به سولفات های اصلی مس همچون بروکانتیت (Brochantite)، آندریت (Anderite)، پوسن ژاکیت (Posnjakite) و دیگر سولفات ها، اشاره شده و همچون فصول قبل محیط زیست و تأثیر عوامل آن در خوردگی عنوان شده است که از آن جمله می توان به دی اکسید گوگرد جوی و خوردگی در شرایط خرد اقلیم به عنوان مقیاسی از محیط اصلی اشاره داشت. در ادامه این فصل مشخصاً مطالعات موردی از برنزهای قرار گرفته در فضای باز ارائه گردیده که موارد مطالعه شده عبارتند از مجسمه ی آزادی، مجسمه ی بودای بزرگ در کاماکورا، مجسمه های برنزی پارک ملی گیتزبرگ و ستون لایتناهی برانکوسی. رسوبات سولفات در محیط آثار تدفین شده و معرفی سولفات های اصلی به عنوان رنگدانه و توضیحات درباره ی صفحات و ورقه های فلزی بخش نهایی این فصل به شمار می رود.
فصل ششم سولفیدهای مس نام دارد که با شرح ساختار شیمیایی سولفیدهای مس شروع می شود و محصولات خوردگی محیطی و سولفیدهای مس را معرفی می نماید. مانند تشکیل سولفید در محیط های کاهنده، تشکیل سولفید به دلیل قرار گرفتن در معرض اتمسفر و آلودگی های محیط موزه ها. سولفیدهای مس و ترکیبات سولفور، نقره، سرب و یا مس (Niello) که به آن سیاه قلم هم می گویند موضوع بخش نهایی این فصل است که دستورالعمل ساخت آن و مصنوعات تزیین شده با سیاه قلم و ساختار شیمیایی آن نیز تفسیر شده است.
فصل هفتم با نام فسفات ها و نیترات های مس، به ساختار شیمیایی فسفات مس، خوردگی فسفات مس در شرایط محیطی مختلف همچون سامپلیت (Sampleite) و محیط زیست بایر پرداخته است و پسودومالاکیت Pseudomalachite)) را به عنوان رنگدانه ی مس فسفات، معرفی می کند. فیروزه، ساختار شیمیایی، کانی شناسی و همینطور تاریخچه ی پیدایش آن نیز از قسمت های دیگر این فصل است. در نهایت به مواد معدنی نیترات مس مثل محصولات خوردگی آن اشاره گردیده است.
 فصل هشتم به سیلیکات های مس اختصاص دارد. کریزوکولا (Chrysocolla) که یک ماده ی معدنی آبی مایل به سبز متشکل از سیلیکات مس هیدراته است معرفی شده که معمولاً به عنوان پوسته ی شیشه مات و توده رخ استفاده می شود و به عنوان رنگدانه هم کاربرد دارد. دیوپتاز (Dioptase) هم به عنوان یک ماده معدنی کمیاب که به شکل بلورهای سبز یا آبی-سبز زمرد است، ذکر شده که از سیلیکات هیدراته ی مس محسوب می شود. معرفی سیلیکات مس و شیشه، آبی مصری و دیگر سیلیکات های مس مصنوعی، چگونگی توزیع آبی مصری در مناطق دیگر به لحاظ جغرافیایی، اسرار چگونگی آبی مصری، فرمول شیمیایی آن، سبز مصری، اصطلاحات علمی مربوطه و عوامل زوال رنگدانه ها، آبی و بنفش چینی که از رنگدانه های مصنوعی به شمار می روند از بخش های مهم این فصل هستند.
در فصل نهم نمک آلی مس، فرومات های مس، استات مس، ساختار شیمیایی، تاریخچه و انواع مختلف زنگار، مشکلاتی که هنگام مواجهه با زنگار در آثار هنری پیش می آید را یک به یک بررسی نموده است. مس اشباع شده با رزین و ساختار شیمیایی آن و نمک های مس به دست آمده از اسیدهای قوی تر، ترکیبات پروتئین دار مس، نمک آلی مس و خوردگی برنز، مشکلات حاصل از خوردگی در فضای موزه، چگونگی درمان و نوع حفاظت آن و تشکیل نمک مس، و نام بردن آن ها به عنوان رنگدانه مانند رنگدانه های مسی سبز رنگ، قهوه ای و فتالوسیانین (phthaloeyanine) مس که یک ماده ی سبز آبی است که در رنگرزی هم استفاده می شود، نیز از بخش های دیگر فصل به شمار می روند.
فصل دهم با عنوان مس به منظور بستری برای نقاشی، فصلی بسیار کوتاه و مختصر است که صرفاً به اندودهای اولیه ی مورد استفاده در این کار، شیوه های ساخت آن و چگونگی لعاب کاری مس اختصاص دارد.
برخی از جنبه های پاتین برنز در فصل یازدهم عنوان شده است و همانطور که از نام آن پیداست، نظریه های متفاوت درباره ی چگونگی برخورد با پاتین برنز، برخی از تغییرات زنگار، پوشش آرسنیک به عنوان زنگار، سرب و پاتین آن و پاتین سیاه در محیط های آبی از موارد پرکاربرد این فصل بوده که بدان پرداخته شده است. نویسنده در ادامه نمونه های پاتین در دوران رنسانس را برشمرده و پوشش های برنزی این دوران، تاریخچه ی زنگار بستن اشیا و زنگار در قرن نوزدهم را ذکر نموده و دو مطالعه ی دقیق انجام شده در باب زنگار و خوردگی، پیرامون برنزهای روم و آیینه های برنزی چین از نقاط قوت این فصل محسوب می شود. برخی از ساختارهای پرداخت کاری و حفاظت شده به صورت پرداخت کاری های سنتی با ابزارهای برنجی و ابزارهای مربوط به حفاظت پاتین معرفی و تفسیر شده اند.
فصل آخر که درمان و حفاظت از اشیای برنزی نام دارد، با متنی درباره ی درک چگونگی درمان تاریخ آغاز می شود. حفاظتی که پاتین ها از اشیا می کنند به عنوان نوعی حفاظت از تاریخ آورده شده، اما نمونه هایی از اشیا که به طور کامل از پاتین تهی شده اند نیز ذکر گردیده، روش های خشک کردن و آب بندی کردن، روش های درمانی نخستین، تاریخی و حفاظت بدون درمان شرح داده شده است. پاکسازی مکانیکی، شواهد حفاظت از گذشته، پاکسازی با روش های مکانیکی امروزی به طور کامل بیان شده، درمان های شیمیایی به منظور پاکسازی، درمان های عمومی، درمان¬های شیمیایی موضعی و ترکیبی که به عنوان یک واکنشگر بسیار حساس برای پاکسازی مس به کار می رود، بیان شده است. پاکسازی مکشوفات دریایی از دیگر بخش های کتاب است که به مشکلات و روش های تثبیت این اشیا پرداخته شده است. تجدید پاتین بر روی سطوح صاف اشیای برنزی فضای بیرونی و فضای درونی، استفاده از روش های تجزیه و تحلیلی بازدارنده ی خوردگی توسط بنزی تری آزول (Benzotriazole)، AMT به عنوان بازدارنده ی خوردگی، اندودی برای آلیاژهای مس، جلاکاری و لاک، اندود کاری با رزین، اینکرلاک (Incralac)، ارموسر (Ormoser) و دیگر اندودهای پلیمری، مشکلات ناشی از اندودکاری و تثبیت کننده های منفعل به طور کامل ذکر شده و نمونه هایی از تست های غیرمخرب مثل آزمون های رادیوگرافی، اسکن فراصوتی، تصویربرداری مادون قرمز، تجزیه و تحلیل انتشار آکوستیک و روش های دیگر آورده شده است.
همانطور که در ابتدا ذکر گردید ضمایم تدوین شده در انتهای کتاب به انبساط دانسته ها و فهم بهتر موضوع کمک خواهد کرد.  این کتاب ارزشمند را به متخصصین حفاظتگر و باستان سنج گرایش فلز توصیه می کنیم.

نوشته ‏ی نازنین شریفان

کتابشناسی:
Scott, D. A. (2002). Copper and bronze in art: corrosion, colorants, conservation. Getty publications

لینک کتاب در گوگل بوک:

https://books.google.com/books?id=yQKuSOzkLvcC&printsec=frontcover