مقدمه ­ای بر باستان سنجی

نیما نظافتی

استادیار زمین شناسی و باستان سنجی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی

باستان سنجی یا آرکئومتری (Archaeometry) از شاخه­های نسبتاً جدید علم و از علوم میان رشته­ای است.  اصطلاح آرکئومتری نخستین بار در سال 1959 (1338 شمسی) توسط پروفسور کریستوفر هاوکس (از دانشگاه آکسفورد) برای مجله­ای به همین نام (که تاکنون نیز منتشر می­شود) پیشنهاد شد و به تدریج به اصطلاحی همه گیر برای مطالعات باستان­شناسی علمی تبدیل گردید. گرچه در نگاه اول به نظر می­رسد که اصطلاح آرکئومتری -که از دو بخش آرکئو (به معنی باستان و باستانی) و متری (به معنی سنجش و اندازه گیری) تشکیل شده- واژه­ای واضح و گویا باشد، ولی همین اصطلاح نیز در بین اهل فن به دو صورت تعبیر می شود؛ گروهی آنرا شامل روش­های فیزیکی، شیمیایی و کانی شناسی برای بررسی و تعیین منشاء و قدمت اشیاء باستانی می­دانند. در حالی که گروهی دیگر گستره وسیع تری را برای این شاخه از علم درنظر می گیرند و مطالعات مواد زیستی و علوم زمین باستان شناسی را نیز جزئی از آن به حساب می آورند. به هرحال به طور کلی می توان باستان سنجی را کاربرد علوم طبیعی و مهندسی برای پاسخگویی به پرسش ­های باستان شناسی دانست. به عبارت دیگر، باستان سنجی شامل تلاش برای رسیدن به اهداف فرهنگی-تاریخی است سوار بر مرکب علوم طبیعی!

باستان سنجی و علوم باستان شناسی طی حدود پنجاه سال فعالیت خود توانسته به طور فوق العاده پربار و موثری به صورت پلی بین باستان شناسی و علوم طبیعی عمل نماید، که البته نیروی محرکه چنین تاثیری توسعه انفجارگونه روش های پیشرفته آنالیز و بررسی مواد بود که در ابتدا صرفاً برای کمک به اهداف علوم طبیعی توسعه یافته بودند. در آغاز، چنین شاخه جدیدی از علم از سوی بسیاری از باستان شناسان چندان جدی انگاشته نشد ولی با آشکار شدن کاربردهای شگفت انگیز آن -از قبیل تعیین سن مطلق و تعیین منشاء اشیاء باستانی و همینطور روش های غیر تخریبی آشکارسازی ساختارهای زیر سطحی- به تدریج اعتماد و توجه باستان شناسان به این شاخه جلب گردید، به طوری که امروزه مطالعات باستان سنجی جزئی جدایی ناپذیر از کاوش­ های باستان شناسی را تشکیل می دهند.

گوناگونی و فراوانی مواد و یافته­ های فرهنگی-تاریخی در بازه گسترده­ای از تاریخ ایران زمین، لزوم انتشار مجله تخصصی دو زبانه ای (فارسی-انگلیسی) با موضوع باستان سنجی را بیش از پیش آشکار می سازد.

دکتر نیما نظافتی

30 اردیبهشت 1395